رۆشنبیر، رەخنە، دەسەڵات
intelectual, kritik, power
كوردستان راپۆرت: گرامشی دەڵێ”هەموو مرۆڤەكان رۆشنبیرن، بەڵام هەموویان رۆڵی رۆشنبیر نابینن”، لە لایەكی ترەوە (جولین بندا) رۆشنبیران بە دەستەیەكی بچوك لە فەیلەسوفان لە قەڵەم دەدات، بە رای تۆ رۆشنبیر كێیە؟
هادی محەمەدی : بە رای من رۆشنبیر كەسێكە كە لە قۆناغێكی مێژوویی كۆمەڵایەتیدا ئاستی وشیاری شیاوی چین یان گرووپێكی كۆمەڵایەتی فۆرمولە و تیۆریزە دەكات، هەروەها چالاكانە لە پراتیك دا بەشداری دەكات. كەوابوو رۆشنبیر دەبێ دوو تایبەتمەندی هەبێت: 1) خاوەن ئەندێشەی رەسەن بێت، یانی بیر و ئەندێشەی هی خۆی بێت، یان خاوەن وەها توانایەكی داهێنەرانە بێت كە بتوانێ لە ئەندێشەی بیرمەندان و رۆشنبیرانی دیكە، سەنتێزێكی تۆكمە و تازە بخولقێنێ. 2) بیر و ئەندێشەی لەسەر كۆمەڵگە و جەماوەر كاریگەری هەبێت. یان بە وتەی هێگل رۆشنبیر كەسێكە كە لە رۆحی سەردەم تێدەگات و ئەوە رۆحی سەردەمە كە زمانی ئەو بە قسە دێنێ و قەڵەمەكەی دەبزوێنێ....
دیارە مەبەستی گرامشی لەم وتەدا ئەوەیە كە هەموو مرۆڤەكان خاوەن هێزی ئەقڵ و بیركردنەوەن. گرامشی هەروەها دەڵێ “هەر گرووپێكی كۆمەڵایەتی كە بەپێی رۆڵی پێویستی خۆی لە دنیای بەرهەمهێنانی ئابووری دا پێكدێت، لەگەڵ خۆیدا، بەشێوەی ئۆرگانیك، توێژێكی رۆشنبیر دەخولقێنێ كە تۆكمەیی پێدەبەخشن و لە رۆڵی خۆی لە بواری ئابووری، سیاسی و كۆمەڵایەتی دا وشیاری دەكەنەوە.”ئەگەر بەوردی سەرنجی ئەم وتەیە بدەین دەبینین كە رۆڵی رۆشنبیران لە كۆمەڵگەدا ئێجگار گرنگە، یانی ئەگەر كۆمەڵگە بە پەیكەر یان ئۆرگانیزمێكی زیندوو بشوبهێنین، رۆشنبیران لەودا وەك مێشك دەور دەبینن.
كوردستان راپۆرت: كاستۆریادیس دەربارەی رۆڵی رۆشنبیر دەڵێ “رۆشنبیر كەسانێكن كە هەر پیشەو هونەرێكیان هەبێت هەوڵ دەدەن لە بازنەی پسپۆری بچنە دەرەوە و چالاكانە سەرنجی ئەو رووداو و دیاردانە بدەن كە لە كۆمەڵگەدا روودەدەن بە بەكارهێنانی وتە و دەربڕینی راستەوخۆی بیرو هزرە گشتیەكان دەتوانن لە گۆرینی كۆمەڵگەكەیان و رێرەویی مێژوودا كاریگەرییان هەبێت” بە رای تۆ رۆڵی رۆشنبیر چییە؟ ئایا ئەو ئەركەی كە هەیەتی خۆكردە یان لە دەرەوەی خۆی پێی سپێراوە؟ دواتر رۆشنبیر چ ئەركێكی هەیە لە ناو كۆمەڵگەدا؟
هادی محەمەدی: وەك دەزانین مرۆڤ بوونەوەرێكی وشیارە، لەم نێوەدا ئاستی وشیاری رۆشنبیر زۆر بەرزترە، هەروەها خاوەن هێزی بەیان و دەربرین و نووسینە. دەبێ ئەوەش بزانین كە سەرتاسەری رەوتی مێژوو بەپێی یاسای بنەما شكێنی بنەماخولقێنی دەرواتە پێش. یانی وشیاری و رۆڵ و كاركردی مرۆڤەكان لە نێو مێژوودا پێكهاتە مێژوویی، ئابووری، كلتووری و كۆمەڵایەتییەكان دەخوڵقێنێ. هەر پێكهاتەیەكیش رۆڵێكی مێژوویی دیاریكراوی هەیە و پاش سەردەمێك وشیاری و كاركردی كۆمەڵی مرۆڤی لەو سەرتر دەچێ و تێیدەپەرێنێ، یان لە بەرانبەری دەوەستێت و تێكیدەشكێنێ. ئەگەر سەیری مێژوو بكەین دەبینین لە پێش چاومان ئاسۆیەكی نادیار لە رووداوەكان و كردەوەكان و كۆمەڵێكی ئێجگار فرەچەشن لە وڵات و نەتەوە و تاكەكان راخراوە كە بەردەوام بە دوای یەكدا دێن و دەرۆن .. لە هەموو لایەك بانگ و هەرا و ململانێ لەئارا دایە كە سەرنجی مرۆڤ رادەكێشێ و هەر كە شتێك دەفەوتێ شتێكی دیكە جێگەی دەگرێتەوە.. هەموو شتێك كاتییە و سەرئەنجام رۆژێك دەفەوتێ.. كەوابوو بەمجۆرە تێدەگەین كە هەموو فاكت و چەمك و بەها و سیستمە فكرییەكان و فۆرماسیۆنە كۆمەڵایەتییەكان رۆڵی مێژووییان هەیە. لەم نێوەش دا رۆشنبیران ئەركی مێژوویی دەگێرن. رۆشنبیر كەسێكی ئیزۆلە و دابراو نییە، بەڵكوو لە نێو كۆمەڵگەدا و لە دۆخێكی مێژوویی كۆمەڵایەتی دا دەژێ. رۆشنبیر وەها توانایەكی هەیە كە وزە و پۆتانسیەلی هێزە مێژوویی كۆمەڵایەتییەكان دەناسێ و رەوت و ئاراستەیان دیاری دەكات.
كوردستان راپۆرت: رۆشنبیرانی مۆدێرن هەر كام لە روانگەیەكەوە رۆشنبیریان پۆڵێن كردووە، بۆ نموونە ئیدوارد سەعید رۆشنبیران بە دوو دەستە دابەش دەكات: رۆشنبیرانی داهێنەر و رۆشنبیرانی پیشەیی، لە روانگەی ئیدواردەوە رۆشنبیری پیشەیی سەربەخۆی فیكری نییە، بەڵكوو ئەو شتەی كە دەینوسێ یان دەیڵێ هەر ئەو شتەیە كە ئاغاكان ویستویانە، بەڵام رۆشنبیرانی داهێنەر هەمیشە لە جموجۆڵ و خوڵقاندن دایە، لە لایەكی ترەوە فوكۆ رۆشنبیر بە دوو دەستە پۆلێن دەكات ئەوانیش رۆشنبیری گەردوونی و رۆشنبیری پسپۆر. ئایا لای تۆ شتێك هەیە بە ناوی پۆڵینكردنی روناكبیران؟ دواتر تۆ چۆن رۆشنبیران پۆلین دەكەیت؟
هادی محەمەدی :وەك لە باسەكانی سەرەوەدا دەبینرێ رۆشنبیر كەسێكی ئیزۆلە و دابڕاو نییە، بەڵكو هەردەم لەگەڵ چین یان گرووپێك دایە، كەوابوو تێدەگەین كە رۆشنبیران بۆ تێۆریزە كردن و سەرخستنی بزاڤی مەزنی مێژوویی، نەتەوایەتی و چینایەتی خەبات دەكەن، بەڵام هەر كە لە قاڵبی حیزب و تاقمەكان دا خۆیان ببەستنەوە، ئیتر ناتوانن رۆڵی رۆشنبیر بگێڕن، بەڵكو دەبن بە وتەبێژی تاقمێك و بەرژەوەندی تایبەتی ئەو تاقمە دەپارێزن. لەمەر پۆلینبەندی رۆشنبیران، گرامشی چەند روانگەیەكی سەرنجراكێشی هەیە: بە رای ئەو لە هەر قۆناغێك دا دوو جۆر رۆشنبیرمان هەیە.. گرامشی بە دیدێكی جیاواز لەم پرسە دەروانێ و باسی بەرەنگاری مێژوویی هەندێ “تاقمی رۆشنبیری” ئیتاڵی دەكا و بەرەنگاری مێژوویی رۆشنبیرانی ئیتالیا لەئاست ئاڵوگۆری دێموكراتیك راڤە دەكات. هەروەها گرامشی لە دەسنووسەكانی زیندان دا دۆخی سەرهەڵدانی جۆرێكی تازە و گەشندە لە “جڤاتی رۆشنبیری” شرۆڤەدەكات، دەكرێ ئەم دوو پرسە گرنگە، یانی بەرەنگاری لەئاست گۆرانكارییەكان و خولقانی “رۆشنبیری مۆدێرن” لەژێر ناوی رۆشنبیری “كلاسیك” و رۆشنبیری “ئورگانیك”دا شرۆڤە بكەین.. بەمجۆرە “رۆشنبیری كلاسیك” لەئاست ئاڵوگۆری دنیای فیۆداڵی یان دنیای بورژوازی دا هەڵوێستی سیاسی دەگرێ و لە ئاست رەوتی پرۆسەكە دەبێتە لەمپەر و بەرەنگاری دەكات، بەڵام “رۆشنبیری ئورگانیك” كەسێكی پێشكەوتن خوازە و نوێنەرایەتی دنیای گەشندەی دیموكراسی و سۆسیالیزم دەكات .. هەروەها گرامشی بەتایبەت باسی 3 مۆدێلی رۆشنبیر دەكات كە دەتوانین بەمجۆرە پێناسەی بكەین: 1) رۆشنبیری كلاسیك كە تەنیا قسە دەكا و تیۆری بەرهەم دێنێ، بندیتۆ كرۆچە. 2) رۆشنبیری لیبراڵ كە بۆ سەرخستنی دێمۆكراسی و لیبرالیزم تێدەكۆشی، پیەرۆ گۆبتی. 3) رۆشنبیری مۆدێرنی چەپ كە بۆ سەرخستنی پرۆسەی مۆدێرنیزاسیۆن و جڤاتێكی سۆسیالیستی تیۆری دەسازێ، پراتیك دەكات و لەگەڵ رۆشنبیرانی دیكە دیالۆگ و هاوكاری دەكات، خودی گرامشی، ماركوزە. ئەگەر سەرنجی كۆمەڵگەی خۆمان بدەین، مۆدێلی یەكەم و دووهەم بە زۆری دەبینین، بەڵام مۆدێلی سێهەم بەدەگمەن دەبینین. زۆربەی رۆشنبیرانی ئێمە فێری كلتووری لۆمپەنیزم بوون و وەك تووتی وتەكانی خەڵكی تر دووپات دەكەنەوە، هیچ كاریگەرییەكیان لە سەر كۆمەڵگە و جەماوەر نییە، ناتوانن لەسەر دۆخی كۆنكرێتی كوردستان و ناوچەكە شیكارییەكی كۆنكرێت ئاراستە بكەن. هەروەها زۆربەی چەپی كورد هێشتا چەمكی دیالۆگ ناناسێ، بەردەوام لەت لەت دەبێ و وزە و تواناكان بەفیرۆ دەبات. جگە لەوەش دەتوانین لە كۆمەڵی بۆرژوایدا بەگشتی پێنج مۆدێلی رۆشنبیری ناو ببەین:
1. رۆشنبیری دینی كە بەرچاوترین ئەركی ئەو رێفۆرماسیۆن لە چەمك و كلتووری مەزهەبی دایە: مارتین لوتێر، عەبدولكەریم سروش، مەولانا خالید نەقشبەندی.
2. رۆشنبیری ناسیۆناڵیست كە تێدەكۆشی چەمك و بنەماكانی خوڵقاندن و ژیانەوەی نەتەوەیەك دابرێژێت: حاجی قادری كۆیی، پیرەمێردی شاعیر.
3. رۆشنبیری لیبراڵ كە تێدەكۆشی بنەماكانی لیبراڵیزم و دیموكراسی بۆرژوایی تیۆریزە بكات: كارل پۆپێر، پیەرۆ گۆبتی.
4. رۆشنبیری نهلیست كە بە دیتنی ئەنجامە دزێوەكانی سیستمی بورژوایی (بروكراسی، ئلیناسیۆن، گەندەڵی، هەژاری و جیاوازی چینایەتی و لەشفرۆشی و بەكورتی ژیانی ماشێنی و ژیانی بێ رۆح و ...) بە پووچی و رەشبینی دەگات و ئاسۆی ئاڵوگۆر بەدی ناكات: فرانتس كافكا، سادق هیدایەت.
5. رۆشنبیری چەپی مۆدێرن كە هەموو ناكۆكی و قەیران و دزێوییەكانی كۆمەڵی بورژوایی دەبینێ، شرۆڤەی دەكات و ئاسۆی ئاڵوگۆری قووڵی مێژوویی كۆمەڵایەتی بەرەو سۆسیالیزم پیشان دەدات: جۆرج لوكاچ، ئانتونیۆ گرامشی، لوسیەن گوڵدمەن و ..
ئەڵبەت مۆدێلەكانی رۆشنبیری هەر بەم چەند نموونەیە بەرتەسك نابێتەوە، بۆ وێنە رۆشنبیرمان هەیە كە هاوكات بۆ داڕشتن و چەسپاندنی بنەماكانی دێموكراسی، ناسیۆناڵیزم و لیبرالێزم تێدەكۆشی: دكتۆر محمد موسەدق یان هاوكات بۆ دارشتن و چەسپاندنی بنەماكانی دێموكراسی، ناسیۆناڵیزم و سۆسیالیزمی دێموكراتیك تێدەكۆشێ وەك دكتۆر قاسملوو. وەك دەبینین پێناسەكردنی مۆدێلەكانی رۆشنبیر لە كۆمەڵی بۆرژوایی دا پێویستی بە لەبەرچاوگرتنی جیاوازی ئپیستمۆلۆژی و سۆسیۆلۆژی هەیە.
كوردستان راپۆرت: (فۆكو) یەكێكە لەو رۆشنبیرانە كە كاتێ مەسەلەی رۆشنبیر تاوتوێ دەكات، لەگەڵ دوو چەمكی دەسەڵات و مێژوو پێوەندی دەدات، كەوابوو بۆ ئەوەی لە رۆشنبیر تێبگەین پێویستە بزانین دەسەڵات چییە، بۆ ئەوەی رووناكبیر بتوانێت رەخنەكانی خۆی ئاراستەی دەسەڵات بكات پێویستە دەسەڵات بناسێت؟ بە رای تۆ روناكبیر دەبێ چۆن لەگەڵ دەسەڵات مامەڵە بكات؟
هادی محەمەدی: رۆشنبیری راستەقینە لەئاست هەر دەسەڵاتێكی سەرەرۆ و توتالیتر هەڵوێست دەگرێ و دژایەتی دەكات، بەردەوام لەپێناو ئازادی و پلۆرالیزم خەبات دەكات، هەر كات دەسەڵات لە شوێنێك چەق ببەستێ، تووشی فەساد و گەندەڵی و سەرەرۆیی و ستەمكاری دەبێت، كەوابوو ئەركی رۆشنبیر ئەوەیە كە بەردەوام بۆ پلۆرالیزە كردن و دیموكراتیزە كردنی دەسەڵات تێبكۆشێ. لەم بابەتەوە دەتوانین دوو نموونەی مێژوویی بێنینەوە: 1) ئانتونیۆ گرامشی بیرمەند و رۆشنبیر و سیاسەتمەداری ئیتاڵی بە هۆی چالاكی شێلگیرانە و بەهۆی رەخنەی جدی و بوێرانە لە هەڵوێست و سیاسەتی فاشیستەكانی ئیتالیا دەسگیر كرا، بەڵام لە زیندانیش كۆڵی نەدا بەردەوام كاری فكری و رۆشنگەرانەی درێژە پێدا بەجۆرێك كە چەند بەرهەمێكی نووسی كە تا ئیستاش لە چەندین رەهەندی سیاسی، فەلسەفی، رۆشنبیری، ئەدەبی و زمانناسیەوە دەوری پێشەنگ دەگێڕن. 2) جۆرج لوكاچ نوسەر و بیرمەندی بەناوبانگی هەنگاری لە كاتێك دا وەك تیۆریسازی فەلسەفی و ئەدەبی بلوكی رۆژهەڵات دەناسرا، لەئاست دەسەڵاتی توتالیتری ستالینی هەڵوێستی رەخنەگرانەی گرت و ساڵی 1956 شێلگیرانە لە شۆرشی نەتەوەیی هەنگاریا بەشداری كرد، دواتر بەند كرا، بەڵام دیسان كۆڵی نەدا و دەسەڵاتی ناچار كرد تا لەگەڵی هەڵبكات. لوكاچ لە دواساڵەكانی تەمەنی دا قوتابخانەی بوداپێستی دامەزراند و كۆمەڵێ شاگردی جدی و لێهاتووی پەروەردە كرد كە لە چەندین بواری وەك فەلسەفە، كۆمەڵناسی و تیۆری ئەدەبی دا كاری جدییان كردووە (لەم بابەتەوە بروانە بۆ قوتابخانەی بوداپێست، چاپی دووهەم، چاپخانەی شڤان، سلێمانی 2007).
كوردستان راپۆرت: رۆشنبیر چۆن دەتوانێت پارێزگاریی لە سەربەخۆیی و ئۆتۆنۆمی و رەخنەگری خۆی بكات و بیر لە چەمكگەلێكی وەك سیاسەت و كلتوورو دەسەڵات بكاتەوە؟
هادی محەمەدی: وەك پێشتر ئاماژەمان پێكرد رۆشنبیری واقعی ویژدانی بێداری كۆمەڵگەیە كە هەردەم پشت بە جەماوەری شۆرشگێر دەبەستێ و ئاسۆی بزاڤی پێشەنگی جەماوەری دیاری دەكات، رۆشنبیری راستەقینە كەسێكە كە بۆ پاراستنی سەربەخۆیی سیاسی و فكری خۆی، بۆ دابینكردنی ژیانی، كاری سەخت و دژوار دەكات، بەڵام ئۆتۆریتەی خۆی بە دەسەڵات نافرۆشێ، رۆشنبیر هەر كە بچێتە خزمەت دەسەڵات و پشت لە چین و گرووپە پێشەنگەكان بكات، ئیتر ژیانی فكری ئەو كۆتایی دێ و دەمرێ.
كوردستان راپۆرت: ئەو دەسەڵاتەی كە ئەمرۆ لە كوردستان دا هەیە بەرهەمی شۆڕشێكی سیاسی ناسۆنالیستییە كە پشتی بە ئازادی تاك نەبەستووە، ئایا ئەمرۆ بزووتنەوەیەكی هزریی و رۆشنبیری لە ئارادایە كە بەرگری لە ئازادی تاك بكات و شۆڕشێك بەرهەم بێنێت؟
هادی محەمەدی: بەرای من ئەم دەسەڵاتە بەرهەمی شۆرشێكی قەومی كلاسیكە كە دەسەڵاتێكی نیوبەند و وابەستەی پێكهێناوە، سوژەی كوردی هێشتا مرۆڤێكی شەرمنە كە بە تەواوی وزە و تواناكانی خۆی نەناسیوە، هێشتا بڕوای بە خۆی نییە، هێشتا بە چاوی سوكەوە سەیری مێژوو و كلتوور و ناسنامەی خۆی دەكات و هێشتا پاشكۆ و كلكی كلتووری نەتەوە داگیركەرەكانە. سوژەی كوردی هێشتا نەیتوانیوە چەمكی نیشتمانی كوردی و نەتەوەی مۆدیرنی كورد بخوڵقێنێ، لای زۆرێك لە كوردان هێشتا هەستی عەشیرەگەری و ناوچەگەری زاڵە. نەتەوەیەك بۆ ئەوەی بتوانێ دەوڵەتی مۆدێرن دروست بكات، دەبێ هاوكات ئەم 6 فاكتەی هەبێ، یان بە ویست و ئیرادەی نەتەوەیی بیخولقێنێ: جوغرافیا و كیانی هاوبەش، فەرهەنگ و زمانی هاوبەش، سمبوڵ و هێمای هاوبەش، میدیای هاوبەش، سیستمی سەربازی هاوبەش، سەرژمێری نەتەوەیی. پرسیار ئەوەیە، كام یەك لە پارتەكانی باشوور و رۆژهەڵات بۆ پێكهێنانی ئەم فاكتانە تێكۆشاون. تەنانەت حكومەتی هەرێمی كوردستانیش خاوەن میدیا و سیستمی سەربازی هاوبەش نییە. تەنانەت لەم پرسەدا لە هەندێ بابەتەوە پارتەكانی باشوور و رۆژهەڵات دەوری نگەتیڤیان گێراوە، ئەم پارتانە هەتا ئێستاش بروایان بە خۆیان و نەتەوەكەیان نییە و زیاتر لە بیری بەرژەوەندی تەسك و سكتاریستی خۆیان و پێوەندی پاشكۆیانە لەگەڵ بێگانە دان، نە بەرژەوەندی نەتەوەیەكی خاوەن زمان و مێژوو و كلتوور و ناسنامە. لە رووی كلتوورەوە حكومەتی هەرێم زۆر خەمساردانە جوڵاوەتەوە و زمان و كلتووری كوردی وێران كردووە. لەم بابەتەوە چەند تێبینیەك ئاراستە دەكەم هیوادارم سەرنجی پێبدرێ. لە هەموو دنیادا وەزارەتێك بە ناوی وەزارەتی فەرهەنگ یان كلتوور هەیە، كە خزمەت بە فەرهەنگ و كلتووری نەتەوەكان دەكا و بۆ گەشە و دەوڵەمەندكردنی كلتوور تێدەكۆشی، بەڵام لە كوردستان ئەم وەزارەتە تەنانەت ناوەكەشی هەڵەیە تا چ بگات بە ئەركەكانی؟ لە كوردستانی باشوور ئەم وەزارەتە بە “وەزارەتی رۆشنبیری” ناودێر كراوە، وەزارەتی رۆشنبیری یانی چی؟ یانی وەزارەتێك كە خەڵك رۆشنبیر دەكات؟ بە چ ئاقارێكدا خەڵك رۆشنبیر دەكات؟ ئەمە هەڵەیەكی زەق و سامناكە كە پێویستی بە ساغكردنەوە هەیە، چونكە وشەی رۆشنبیر یان روناكبیر كە هاوتای فارسی دەبێتە روشنفكر و هاوتای عەرەبی دەبێتە منورالفكر، لەجیاتی وشەی ئینگلیزیintellectual دانراوە كە بە مانای ئاقڵ و ئەقڵانی بەكار دێت و مانای culture ناگەیەنێ. وەك دەزانین كلتوور بوارێكی بەرفراوانی ژیانی مرۆڤ دەگرێتەوە، بەجۆرێك كە دەیان توێژ و گرووپی جیاواز لەوانە رۆشنبیرانیش لەم بوارەدا كار دەكەن، هەروەها سەدان لق و ژانری جیاوازی لێدەكەوێتەوە. هەموو ساڵێك بە مۆڵەتی وەزارەتی “رۆشنبیری” هەزاران جۆر كتێب و گۆڤار و رۆژنامەی بێ ناوەرۆك و پڕ لە هەڵە دەخرێتە بازار كە زیاتر نەسڵێك بەدبەخت دەكات كە بێجگە لە زمانی كوردی زمانی دیكە نازانێ. هیچ نەتەوەیەك نەوەكانی داهاتووی خۆی بەمجۆرە پەروەردە ناكات. لە دەیەی 1970 دا كورد خاوەنی كۆری زانیاری خۆی بووە، بەڵام ئەمرۆ كە خاوەن دەوڵەتە، هیچ سەنتەرێكی ئاكادمیكی زمان و كلتووری نییە. زانكۆكان و دام و دەزگاكانی حكومەتی هەرێم زۆرێك لە تێرم و زاراوە تازەكان بە هەڵە وەردەگێڕن و بە هەڵە بەكاری دێنن. بۆ نموونە لە جیاتی human science یان “علوم انسانی” دەنووسن “زانستە مرۆڤایەتییەكان”، كە بێجگە لەوەی هەڵەیە، قورس و ناقۆڵایە و هارموونی زمان تێكدەدات. هاوتای دروستی ئەم زاراوەیە دەبێتە: زانستی مرۆڤی، یان زانستی ئینسانی، كە ئەمە دەتوانێ هەموو لقەكانی زانستی مرۆڤی بگرێتەوە. هەروەها بۆ علوم طبیعی دەبێ بنووسین زانستی سروشتی. یان بە هەڵە لەجیاتی “بنكەی ئەدەبی كلتووری گەلاوێژ” دەڵێن “بنكەی ئەدەبی روناكبیری گەلاوێژ”. یان لەسەر تابلۆی فڵان قوتابخانە نوسراوە: “قوتابخانەی شەهید جەباری نموونەیی”. یان لەجیاتی ئەوەی بڵێن وەزارەتی كلتوور پێشانگەی كتێبی كردەوە، دەڵێن “وەزارەتی رۆشنبیری هەستا بە كردنەوەی پێشانگەی كتێب”، زۆرێك لەم چەمكانە رێك لە ژێر كاریگەری زمان و دارشتنی عەرەبی دان، سەیر ئەوەیە كە هەندێ نووسەر و رۆژنامە و تەلەڤیزیۆنی كوردستانی رۆژهەڵاتیش ئەم هەڵانە دووپات دەكەنەوە. یان لەجیاتی “فرۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی” نووسیویانە “فرۆكەخانەی سلێمانی نێودەوڵەتی”. نازانم رێبەرانی پارتەكان و حكومەتی هەرێم كە بە خێرایی لەم فرۆكەخانەوە سەردانی دەرەوە دەكەن چۆن ئەم هەڵە زەقە نابینن، یان رەنگە بیبینن، بەڵام كێشەی ئەوان نەبێت! بێجگە لەم پرسانە حكومەتی هەرێم لە باشوور وەها دۆخێكی خولقاندووە كە بەرەی لاو بەگشتی بیزی لە چەمك و بەهاكانی سیاسەت و نیشتمان و كوردایەتی هەڵدەستێ و لە هەر جۆرە دەربەستی و چالاكی كلتووری كۆمەڵایەتی هەڵدێت و دوورەپەرێز دەبێت، بەجۆرێك كە خەریكە لە نێو لاوان دا دیاردەی هیپیزم سەرهەڵدەدات. رۆتین و بروكراسی و گەندەڵی بەجۆرێك دام و دەزگاكانی حكومەتی داگرتووە كە هەر ئێستا بۆنی فاشیزم دێت، وەك دەزانین لە هەر وڵاتیك پرۆسەی دیموكراسی و مۆدێرنیزاسیۆن سەرنەگرێت و تێكبشكێت چینی هەژار و رەش و رووت پەرەدەستێنێ، لە نێو ئەم چینەش دا دژكردەوە و نارەزایەتی گەشە دەكات، تا سەرئەنجام كۆنەپەرستترین هێزەكان ئەم دەرفەتە دەقۆزنەوە و دەسەڵاتی فاشیستی و كۆنەپەرستانە پێكدێنن. ئێستا دەكرێ لە باشوور دوو ئاستی وشیاری نەتەوایەتی گەلی كورد بەمجۆرە پێناسە بكەین: 1) ئەگەر ئاستی رفا و ژیانی جەماوەر باشتر ببێت، هاوكات لەگەڵ گەشەی چینی نێوەراست، وشیاری نەتەوایەتی، حكومەتی هەرێم و پارتەكانی باشوور تێدەپەرێنی و داوای سەربەخۆیی كوردستان و ئازادی راستەقینە دەكات. 2) ئەگەر حكومەتی هەرێم رێگە چارەیەك بۆ فەساد و گەندەڵی و جیاوازی قووڵی چینایەتی نەدۆزێتەوە، ئەلف ) لە كورت ماوەدا ئەگەری سەرهەڵدانی فاشیزم دێتەگۆرێ، ب) لە درێژماوەدا لەئاست خەباتی چینایەتی جەماوەر بەرەوروو دەبێت. بەپێی ئەوەی وترا ئەگەر دەسەڵاتی باشوور مكانیزمێك بۆ چارەسەری كێشەكان نەدۆزێتەوە تووشی قەیرانی قووڵتر دەبێت، ئەمەش بۆ حكومەتێك كە زۆر دوژمنی هەیە و هێشتا بە سەربەخۆیی نەگەیشتووە و جیهانی دەرەوە بە رەسمی نەیناسیوە، زۆر خەتەرناكە. تا كاتێ كە ناوچەكە بەگشتی بە دیموكراسی نەگات و مۆدێرن نەكرێتەوە، ناتوانین پێكهاتنی كۆمەڵی مەدەنی ببینین، لە وەها دۆخێكدا دەسەڵاتی نیوبەندی باشووری كوردستان ناتوانێ دیموكراسی و مافەكانی تاك بچەسپێنێ. ئێستا كورد زیاتر لە هەر شتێ پێویستی بە یەكێتی نەتەوەیی هەیە، بەتایبەت لەم نێوەشدا پرسی بزاڤی كوردستانی باكوور ئێجگار گرنگە و دەبێ هەموو كوردان و بەتایبەت حكومەتی هەرێمی كوردستان شێلگیرانە داكۆكی لێبكەن، نە ئەوە كە لەگەڵ دوژمنانی ببن بە هاوپەیمان، كورد هەمووی یەك چارەنووسی هەیە و هیچ پارچەیەك بە بێ پارچەكانی تر ناتوانێ بە رزگاری بگات. ئەوە زۆر جێگای داخە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەیەوێت لەپێناو پاراستنی دەسەڵاتی خۆی، بزاڤی رزگاریخوازانەی پارچەكانی تری كوردستان بخەسێنێ و لەباری ببات، بۆ ئەم مەبەستەش تا رادەیەك سەركەوتووە.
كوردستان راپۆرت: رۆشنبیری كورد تا چەند توانیویەتی رەخنەكانی خۆی ئاراستەی دەسەڵات بكات؟ لە هەمان كاتدا دەسەڵات تا چەند توانیویەتی گوێ لە رۆشنبیر بگرێت، دواتر تا چەند دەسەڵات كۆنترۆڵی رۆشنبیری كردووە و بێدەنگی كردووە؟
هادی محەمەدی: دەبێ ئەم راستییە بزانین كە لە كۆمەڵی بورژوایی دا رۆشنبیران كاتێ دەتوانن رۆڵی دیاریكەر بگێڕن كە 1) دیموكراسی و كۆمەڵی مەدەنی پێكهاتبێ و گەشەی كردبێ، 2) لە نێو كۆمەڵی مەدەنی دا خاوەن هێژمونی و ئۆتۆریتە بن. بەپێی ئەم بنەمایە لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەراست بەگشتی و لە كوردستان بەتایبەتی وڵاتی سەنعەتی و كۆمەڵی مەدەنی و دەوڵەتی دیموكراتیك پێكنەهاتووە و خاوەن توێژی رۆشنبیری شێلگیر و جدی نین. رەنگە لە نێو رۆشنبیرانی كورد دا چەند كەسێكی دەگمەن و جدی وەك فەرهاد پیرباڵ و رەفیق سابیر و .. پەیدا بن كە خاوەن ئەندێشە و هەڵوێست بن، بەڵام حكومەتی هەرێمی كوردستان توێژێكی مشەخۆری پەروەردە كردووە كە پێویستی بە پێناسەیەكی تازە هەیە، توێژێك كە لە هەڵوێست و ئامانجەكان دابراوە و پێی وایە بە كۆتایی مێژوو گەیشتووە، نە ئەم توێژە خاوەن هەڵوێست و رەخنەی جدییە و نە حكومەتی هەرێمیش گوێ لە رەخنە دەگرێت. لە وڵاتانی دیموكراتیك دا میدیای ئازاد هەیە كە لای خەڵك پرستیژ و ئۆتۆریتەی هەیە، لەسەر جەماوەر كاریگەری هەیە و بیرورای گشتی دەسازێ، یانی كاتێ رەخنەیەك لەو جۆرە میدیایەدا چاپ و بڵاو دەكرێتەوە، لەپر كۆمەڵی مەدەنی دەوروژێنێ و فشاری كۆمەڵی مەدەنی دەوڵەت و دەسەڵاتداران ناچار دەكات كە لە ئاست خەڵك بەرپرس و وڵامدەرەوە بن. بەمجۆرە میدیاكان و كۆمەڵی مەدەنی دەوڵەت و دەسەڵات لە گەندەڵی و بەلارێداچوون دەپارێزن. بەڵام وەك پێشتر باسم كرد لە هەموو ناوچەكە و لە كوردستانیش نە كۆمەڵی مەدەنی پێكهاتووە و نە میدیای ئازاد هەیە.
هادی محەمەدی : بە رای من رۆشنبیر كەسێكە كە لە قۆناغێكی مێژوویی كۆمەڵایەتیدا ئاستی وشیاری شیاوی چین یان گرووپێكی كۆمەڵایەتی فۆرمولە و تیۆریزە دەكات، هەروەها چالاكانە لە پراتیك دا بەشداری دەكات. كەوابوو رۆشنبیر دەبێ دوو تایبەتمەندی هەبێت: 1) خاوەن ئەندێشەی رەسەن بێت، یانی بیر و ئەندێشەی هی خۆی بێت، یان خاوەن وەها توانایەكی داهێنەرانە بێت كە بتوانێ لە ئەندێشەی بیرمەندان و رۆشنبیرانی دیكە، سەنتێزێكی تۆكمە و تازە بخولقێنێ. 2) بیر و ئەندێشەی لەسەر كۆمەڵگە و جەماوەر كاریگەری هەبێت. یان بە وتەی هێگل رۆشنبیر كەسێكە كە لە رۆحی سەردەم تێدەگات و ئەوە رۆحی سەردەمە كە زمانی ئەو بە قسە دێنێ و قەڵەمەكەی دەبزوێنێ....
دیارە مەبەستی گرامشی لەم وتەدا ئەوەیە كە هەموو مرۆڤەكان خاوەن هێزی ئەقڵ و بیركردنەوەن. گرامشی هەروەها دەڵێ “هەر گرووپێكی كۆمەڵایەتی كە بەپێی رۆڵی پێویستی خۆی لە دنیای بەرهەمهێنانی ئابووری دا پێكدێت، لەگەڵ خۆیدا، بەشێوەی ئۆرگانیك، توێژێكی رۆشنبیر دەخولقێنێ كە تۆكمەیی پێدەبەخشن و لە رۆڵی خۆی لە بواری ئابووری، سیاسی و كۆمەڵایەتی دا وشیاری دەكەنەوە.”ئەگەر بەوردی سەرنجی ئەم وتەیە بدەین دەبینین كە رۆڵی رۆشنبیران لە كۆمەڵگەدا ئێجگار گرنگە، یانی ئەگەر كۆمەڵگە بە پەیكەر یان ئۆرگانیزمێكی زیندوو بشوبهێنین، رۆشنبیران لەودا وەك مێشك دەور دەبینن.
كوردستان راپۆرت: كاستۆریادیس دەربارەی رۆڵی رۆشنبیر دەڵێ “رۆشنبیر كەسانێكن كە هەر پیشەو هونەرێكیان هەبێت هەوڵ دەدەن لە بازنەی پسپۆری بچنە دەرەوە و چالاكانە سەرنجی ئەو رووداو و دیاردانە بدەن كە لە كۆمەڵگەدا روودەدەن بە بەكارهێنانی وتە و دەربڕینی راستەوخۆی بیرو هزرە گشتیەكان دەتوانن لە گۆرینی كۆمەڵگەكەیان و رێرەویی مێژوودا كاریگەرییان هەبێت” بە رای تۆ رۆڵی رۆشنبیر چییە؟ ئایا ئەو ئەركەی كە هەیەتی خۆكردە یان لە دەرەوەی خۆی پێی سپێراوە؟ دواتر رۆشنبیر چ ئەركێكی هەیە لە ناو كۆمەڵگەدا؟
هادی محەمەدی: وەك دەزانین مرۆڤ بوونەوەرێكی وشیارە، لەم نێوەدا ئاستی وشیاری رۆشنبیر زۆر بەرزترە، هەروەها خاوەن هێزی بەیان و دەربرین و نووسینە. دەبێ ئەوەش بزانین كە سەرتاسەری رەوتی مێژوو بەپێی یاسای بنەما شكێنی بنەماخولقێنی دەرواتە پێش. یانی وشیاری و رۆڵ و كاركردی مرۆڤەكان لە نێو مێژوودا پێكهاتە مێژوویی، ئابووری، كلتووری و كۆمەڵایەتییەكان دەخوڵقێنێ. هەر پێكهاتەیەكیش رۆڵێكی مێژوویی دیاریكراوی هەیە و پاش سەردەمێك وشیاری و كاركردی كۆمەڵی مرۆڤی لەو سەرتر دەچێ و تێیدەپەرێنێ، یان لە بەرانبەری دەوەستێت و تێكیدەشكێنێ. ئەگەر سەیری مێژوو بكەین دەبینین لە پێش چاومان ئاسۆیەكی نادیار لە رووداوەكان و كردەوەكان و كۆمەڵێكی ئێجگار فرەچەشن لە وڵات و نەتەوە و تاكەكان راخراوە كە بەردەوام بە دوای یەكدا دێن و دەرۆن .. لە هەموو لایەك بانگ و هەرا و ململانێ لەئارا دایە كە سەرنجی مرۆڤ رادەكێشێ و هەر كە شتێك دەفەوتێ شتێكی دیكە جێگەی دەگرێتەوە.. هەموو شتێك كاتییە و سەرئەنجام رۆژێك دەفەوتێ.. كەوابوو بەمجۆرە تێدەگەین كە هەموو فاكت و چەمك و بەها و سیستمە فكرییەكان و فۆرماسیۆنە كۆمەڵایەتییەكان رۆڵی مێژووییان هەیە. لەم نێوەش دا رۆشنبیران ئەركی مێژوویی دەگێرن. رۆشنبیر كەسێكی ئیزۆلە و دابراو نییە، بەڵكوو لە نێو كۆمەڵگەدا و لە دۆخێكی مێژوویی كۆمەڵایەتی دا دەژێ. رۆشنبیر وەها توانایەكی هەیە كە وزە و پۆتانسیەلی هێزە مێژوویی كۆمەڵایەتییەكان دەناسێ و رەوت و ئاراستەیان دیاری دەكات.
كوردستان راپۆرت: رۆشنبیرانی مۆدێرن هەر كام لە روانگەیەكەوە رۆشنبیریان پۆڵێن كردووە، بۆ نموونە ئیدوارد سەعید رۆشنبیران بە دوو دەستە دابەش دەكات: رۆشنبیرانی داهێنەر و رۆشنبیرانی پیشەیی، لە روانگەی ئیدواردەوە رۆشنبیری پیشەیی سەربەخۆی فیكری نییە، بەڵكوو ئەو شتەی كە دەینوسێ یان دەیڵێ هەر ئەو شتەیە كە ئاغاكان ویستویانە، بەڵام رۆشنبیرانی داهێنەر هەمیشە لە جموجۆڵ و خوڵقاندن دایە، لە لایەكی ترەوە فوكۆ رۆشنبیر بە دوو دەستە پۆلێن دەكات ئەوانیش رۆشنبیری گەردوونی و رۆشنبیری پسپۆر. ئایا لای تۆ شتێك هەیە بە ناوی پۆڵینكردنی روناكبیران؟ دواتر تۆ چۆن رۆشنبیران پۆلین دەكەیت؟
هادی محەمەدی :وەك لە باسەكانی سەرەوەدا دەبینرێ رۆشنبیر كەسێكی ئیزۆلە و دابڕاو نییە، بەڵكو هەردەم لەگەڵ چین یان گرووپێك دایە، كەوابوو تێدەگەین كە رۆشنبیران بۆ تێۆریزە كردن و سەرخستنی بزاڤی مەزنی مێژوویی، نەتەوایەتی و چینایەتی خەبات دەكەن، بەڵام هەر كە لە قاڵبی حیزب و تاقمەكان دا خۆیان ببەستنەوە، ئیتر ناتوانن رۆڵی رۆشنبیر بگێڕن، بەڵكو دەبن بە وتەبێژی تاقمێك و بەرژەوەندی تایبەتی ئەو تاقمە دەپارێزن. لەمەر پۆلینبەندی رۆشنبیران، گرامشی چەند روانگەیەكی سەرنجراكێشی هەیە: بە رای ئەو لە هەر قۆناغێك دا دوو جۆر رۆشنبیرمان هەیە.. گرامشی بە دیدێكی جیاواز لەم پرسە دەروانێ و باسی بەرەنگاری مێژوویی هەندێ “تاقمی رۆشنبیری” ئیتاڵی دەكا و بەرەنگاری مێژوویی رۆشنبیرانی ئیتالیا لەئاست ئاڵوگۆری دێموكراتیك راڤە دەكات. هەروەها گرامشی لە دەسنووسەكانی زیندان دا دۆخی سەرهەڵدانی جۆرێكی تازە و گەشندە لە “جڤاتی رۆشنبیری” شرۆڤەدەكات، دەكرێ ئەم دوو پرسە گرنگە، یانی بەرەنگاری لەئاست گۆرانكارییەكان و خولقانی “رۆشنبیری مۆدێرن” لەژێر ناوی رۆشنبیری “كلاسیك” و رۆشنبیری “ئورگانیك”دا شرۆڤە بكەین.. بەمجۆرە “رۆشنبیری كلاسیك” لەئاست ئاڵوگۆری دنیای فیۆداڵی یان دنیای بورژوازی دا هەڵوێستی سیاسی دەگرێ و لە ئاست رەوتی پرۆسەكە دەبێتە لەمپەر و بەرەنگاری دەكات، بەڵام “رۆشنبیری ئورگانیك” كەسێكی پێشكەوتن خوازە و نوێنەرایەتی دنیای گەشندەی دیموكراسی و سۆسیالیزم دەكات .. هەروەها گرامشی بەتایبەت باسی 3 مۆدێلی رۆشنبیر دەكات كە دەتوانین بەمجۆرە پێناسەی بكەین: 1) رۆشنبیری كلاسیك كە تەنیا قسە دەكا و تیۆری بەرهەم دێنێ، بندیتۆ كرۆچە. 2) رۆشنبیری لیبراڵ كە بۆ سەرخستنی دێمۆكراسی و لیبرالیزم تێدەكۆشی، پیەرۆ گۆبتی. 3) رۆشنبیری مۆدێرنی چەپ كە بۆ سەرخستنی پرۆسەی مۆدێرنیزاسیۆن و جڤاتێكی سۆسیالیستی تیۆری دەسازێ، پراتیك دەكات و لەگەڵ رۆشنبیرانی دیكە دیالۆگ و هاوكاری دەكات، خودی گرامشی، ماركوزە. ئەگەر سەرنجی كۆمەڵگەی خۆمان بدەین، مۆدێلی یەكەم و دووهەم بە زۆری دەبینین، بەڵام مۆدێلی سێهەم بەدەگمەن دەبینین. زۆربەی رۆشنبیرانی ئێمە فێری كلتووری لۆمپەنیزم بوون و وەك تووتی وتەكانی خەڵكی تر دووپات دەكەنەوە، هیچ كاریگەرییەكیان لە سەر كۆمەڵگە و جەماوەر نییە، ناتوانن لەسەر دۆخی كۆنكرێتی كوردستان و ناوچەكە شیكارییەكی كۆنكرێت ئاراستە بكەن. هەروەها زۆربەی چەپی كورد هێشتا چەمكی دیالۆگ ناناسێ، بەردەوام لەت لەت دەبێ و وزە و تواناكان بەفیرۆ دەبات. جگە لەوەش دەتوانین لە كۆمەڵی بۆرژوایدا بەگشتی پێنج مۆدێلی رۆشنبیری ناو ببەین:
1. رۆشنبیری دینی كە بەرچاوترین ئەركی ئەو رێفۆرماسیۆن لە چەمك و كلتووری مەزهەبی دایە: مارتین لوتێر، عەبدولكەریم سروش، مەولانا خالید نەقشبەندی.
2. رۆشنبیری ناسیۆناڵیست كە تێدەكۆشی چەمك و بنەماكانی خوڵقاندن و ژیانەوەی نەتەوەیەك دابرێژێت: حاجی قادری كۆیی، پیرەمێردی شاعیر.
3. رۆشنبیری لیبراڵ كە تێدەكۆشی بنەماكانی لیبراڵیزم و دیموكراسی بۆرژوایی تیۆریزە بكات: كارل پۆپێر، پیەرۆ گۆبتی.
4. رۆشنبیری نهلیست كە بە دیتنی ئەنجامە دزێوەكانی سیستمی بورژوایی (بروكراسی، ئلیناسیۆن، گەندەڵی، هەژاری و جیاوازی چینایەتی و لەشفرۆشی و بەكورتی ژیانی ماشێنی و ژیانی بێ رۆح و ...) بە پووچی و رەشبینی دەگات و ئاسۆی ئاڵوگۆر بەدی ناكات: فرانتس كافكا، سادق هیدایەت.
5. رۆشنبیری چەپی مۆدێرن كە هەموو ناكۆكی و قەیران و دزێوییەكانی كۆمەڵی بورژوایی دەبینێ، شرۆڤەی دەكات و ئاسۆی ئاڵوگۆری قووڵی مێژوویی كۆمەڵایەتی بەرەو سۆسیالیزم پیشان دەدات: جۆرج لوكاچ، ئانتونیۆ گرامشی، لوسیەن گوڵدمەن و ..
ئەڵبەت مۆدێلەكانی رۆشنبیری هەر بەم چەند نموونەیە بەرتەسك نابێتەوە، بۆ وێنە رۆشنبیرمان هەیە كە هاوكات بۆ داڕشتن و چەسپاندنی بنەماكانی دێموكراسی، ناسیۆناڵیزم و لیبرالێزم تێدەكۆشی: دكتۆر محمد موسەدق یان هاوكات بۆ دارشتن و چەسپاندنی بنەماكانی دێموكراسی، ناسیۆناڵیزم و سۆسیالیزمی دێموكراتیك تێدەكۆشێ وەك دكتۆر قاسملوو. وەك دەبینین پێناسەكردنی مۆدێلەكانی رۆشنبیر لە كۆمەڵی بۆرژوایی دا پێویستی بە لەبەرچاوگرتنی جیاوازی ئپیستمۆلۆژی و سۆسیۆلۆژی هەیە.
كوردستان راپۆرت: (فۆكو) یەكێكە لەو رۆشنبیرانە كە كاتێ مەسەلەی رۆشنبیر تاوتوێ دەكات، لەگەڵ دوو چەمكی دەسەڵات و مێژوو پێوەندی دەدات، كەوابوو بۆ ئەوەی لە رۆشنبیر تێبگەین پێویستە بزانین دەسەڵات چییە، بۆ ئەوەی رووناكبیر بتوانێت رەخنەكانی خۆی ئاراستەی دەسەڵات بكات پێویستە دەسەڵات بناسێت؟ بە رای تۆ روناكبیر دەبێ چۆن لەگەڵ دەسەڵات مامەڵە بكات؟
هادی محەمەدی: رۆشنبیری راستەقینە لەئاست هەر دەسەڵاتێكی سەرەرۆ و توتالیتر هەڵوێست دەگرێ و دژایەتی دەكات، بەردەوام لەپێناو ئازادی و پلۆرالیزم خەبات دەكات، هەر كات دەسەڵات لە شوێنێك چەق ببەستێ، تووشی فەساد و گەندەڵی و سەرەرۆیی و ستەمكاری دەبێت، كەوابوو ئەركی رۆشنبیر ئەوەیە كە بەردەوام بۆ پلۆرالیزە كردن و دیموكراتیزە كردنی دەسەڵات تێبكۆشێ. لەم بابەتەوە دەتوانین دوو نموونەی مێژوویی بێنینەوە: 1) ئانتونیۆ گرامشی بیرمەند و رۆشنبیر و سیاسەتمەداری ئیتاڵی بە هۆی چالاكی شێلگیرانە و بەهۆی رەخنەی جدی و بوێرانە لە هەڵوێست و سیاسەتی فاشیستەكانی ئیتالیا دەسگیر كرا، بەڵام لە زیندانیش كۆڵی نەدا بەردەوام كاری فكری و رۆشنگەرانەی درێژە پێدا بەجۆرێك كە چەند بەرهەمێكی نووسی كە تا ئیستاش لە چەندین رەهەندی سیاسی، فەلسەفی، رۆشنبیری، ئەدەبی و زمانناسیەوە دەوری پێشەنگ دەگێڕن. 2) جۆرج لوكاچ نوسەر و بیرمەندی بەناوبانگی هەنگاری لە كاتێك دا وەك تیۆریسازی فەلسەفی و ئەدەبی بلوكی رۆژهەڵات دەناسرا، لەئاست دەسەڵاتی توتالیتری ستالینی هەڵوێستی رەخنەگرانەی گرت و ساڵی 1956 شێلگیرانە لە شۆرشی نەتەوەیی هەنگاریا بەشداری كرد، دواتر بەند كرا، بەڵام دیسان كۆڵی نەدا و دەسەڵاتی ناچار كرد تا لەگەڵی هەڵبكات. لوكاچ لە دواساڵەكانی تەمەنی دا قوتابخانەی بوداپێستی دامەزراند و كۆمەڵێ شاگردی جدی و لێهاتووی پەروەردە كرد كە لە چەندین بواری وەك فەلسەفە، كۆمەڵناسی و تیۆری ئەدەبی دا كاری جدییان كردووە (لەم بابەتەوە بروانە بۆ قوتابخانەی بوداپێست، چاپی دووهەم، چاپخانەی شڤان، سلێمانی 2007).
كوردستان راپۆرت: رۆشنبیر چۆن دەتوانێت پارێزگاریی لە سەربەخۆیی و ئۆتۆنۆمی و رەخنەگری خۆی بكات و بیر لە چەمكگەلێكی وەك سیاسەت و كلتوورو دەسەڵات بكاتەوە؟
هادی محەمەدی: وەك پێشتر ئاماژەمان پێكرد رۆشنبیری واقعی ویژدانی بێداری كۆمەڵگەیە كە هەردەم پشت بە جەماوەری شۆرشگێر دەبەستێ و ئاسۆی بزاڤی پێشەنگی جەماوەری دیاری دەكات، رۆشنبیری راستەقینە كەسێكە كە بۆ پاراستنی سەربەخۆیی سیاسی و فكری خۆی، بۆ دابینكردنی ژیانی، كاری سەخت و دژوار دەكات، بەڵام ئۆتۆریتەی خۆی بە دەسەڵات نافرۆشێ، رۆشنبیر هەر كە بچێتە خزمەت دەسەڵات و پشت لە چین و گرووپە پێشەنگەكان بكات، ئیتر ژیانی فكری ئەو كۆتایی دێ و دەمرێ.
كوردستان راپۆرت: ئەو دەسەڵاتەی كە ئەمرۆ لە كوردستان دا هەیە بەرهەمی شۆڕشێكی سیاسی ناسۆنالیستییە كە پشتی بە ئازادی تاك نەبەستووە، ئایا ئەمرۆ بزووتنەوەیەكی هزریی و رۆشنبیری لە ئارادایە كە بەرگری لە ئازادی تاك بكات و شۆڕشێك بەرهەم بێنێت؟
هادی محەمەدی: بەرای من ئەم دەسەڵاتە بەرهەمی شۆرشێكی قەومی كلاسیكە كە دەسەڵاتێكی نیوبەند و وابەستەی پێكهێناوە، سوژەی كوردی هێشتا مرۆڤێكی شەرمنە كە بە تەواوی وزە و تواناكانی خۆی نەناسیوە، هێشتا بڕوای بە خۆی نییە، هێشتا بە چاوی سوكەوە سەیری مێژوو و كلتوور و ناسنامەی خۆی دەكات و هێشتا پاشكۆ و كلكی كلتووری نەتەوە داگیركەرەكانە. سوژەی كوردی هێشتا نەیتوانیوە چەمكی نیشتمانی كوردی و نەتەوەی مۆدیرنی كورد بخوڵقێنێ، لای زۆرێك لە كوردان هێشتا هەستی عەشیرەگەری و ناوچەگەری زاڵە. نەتەوەیەك بۆ ئەوەی بتوانێ دەوڵەتی مۆدێرن دروست بكات، دەبێ هاوكات ئەم 6 فاكتەی هەبێ، یان بە ویست و ئیرادەی نەتەوەیی بیخولقێنێ: جوغرافیا و كیانی هاوبەش، فەرهەنگ و زمانی هاوبەش، سمبوڵ و هێمای هاوبەش، میدیای هاوبەش، سیستمی سەربازی هاوبەش، سەرژمێری نەتەوەیی. پرسیار ئەوەیە، كام یەك لە پارتەكانی باشوور و رۆژهەڵات بۆ پێكهێنانی ئەم فاكتانە تێكۆشاون. تەنانەت حكومەتی هەرێمی كوردستانیش خاوەن میدیا و سیستمی سەربازی هاوبەش نییە. تەنانەت لەم پرسەدا لە هەندێ بابەتەوە پارتەكانی باشوور و رۆژهەڵات دەوری نگەتیڤیان گێراوە، ئەم پارتانە هەتا ئێستاش بروایان بە خۆیان و نەتەوەكەیان نییە و زیاتر لە بیری بەرژەوەندی تەسك و سكتاریستی خۆیان و پێوەندی پاشكۆیانە لەگەڵ بێگانە دان، نە بەرژەوەندی نەتەوەیەكی خاوەن زمان و مێژوو و كلتوور و ناسنامە. لە رووی كلتوورەوە حكومەتی هەرێم زۆر خەمساردانە جوڵاوەتەوە و زمان و كلتووری كوردی وێران كردووە. لەم بابەتەوە چەند تێبینیەك ئاراستە دەكەم هیوادارم سەرنجی پێبدرێ. لە هەموو دنیادا وەزارەتێك بە ناوی وەزارەتی فەرهەنگ یان كلتوور هەیە، كە خزمەت بە فەرهەنگ و كلتووری نەتەوەكان دەكا و بۆ گەشە و دەوڵەمەندكردنی كلتوور تێدەكۆشی، بەڵام لە كوردستان ئەم وەزارەتە تەنانەت ناوەكەشی هەڵەیە تا چ بگات بە ئەركەكانی؟ لە كوردستانی باشوور ئەم وەزارەتە بە “وەزارەتی رۆشنبیری” ناودێر كراوە، وەزارەتی رۆشنبیری یانی چی؟ یانی وەزارەتێك كە خەڵك رۆشنبیر دەكات؟ بە چ ئاقارێكدا خەڵك رۆشنبیر دەكات؟ ئەمە هەڵەیەكی زەق و سامناكە كە پێویستی بە ساغكردنەوە هەیە، چونكە وشەی رۆشنبیر یان روناكبیر كە هاوتای فارسی دەبێتە روشنفكر و هاوتای عەرەبی دەبێتە منورالفكر، لەجیاتی وشەی ئینگلیزیintellectual دانراوە كە بە مانای ئاقڵ و ئەقڵانی بەكار دێت و مانای culture ناگەیەنێ. وەك دەزانین كلتوور بوارێكی بەرفراوانی ژیانی مرۆڤ دەگرێتەوە، بەجۆرێك كە دەیان توێژ و گرووپی جیاواز لەوانە رۆشنبیرانیش لەم بوارەدا كار دەكەن، هەروەها سەدان لق و ژانری جیاوازی لێدەكەوێتەوە. هەموو ساڵێك بە مۆڵەتی وەزارەتی “رۆشنبیری” هەزاران جۆر كتێب و گۆڤار و رۆژنامەی بێ ناوەرۆك و پڕ لە هەڵە دەخرێتە بازار كە زیاتر نەسڵێك بەدبەخت دەكات كە بێجگە لە زمانی كوردی زمانی دیكە نازانێ. هیچ نەتەوەیەك نەوەكانی داهاتووی خۆی بەمجۆرە پەروەردە ناكات. لە دەیەی 1970 دا كورد خاوەنی كۆری زانیاری خۆی بووە، بەڵام ئەمرۆ كە خاوەن دەوڵەتە، هیچ سەنتەرێكی ئاكادمیكی زمان و كلتووری نییە. زانكۆكان و دام و دەزگاكانی حكومەتی هەرێم زۆرێك لە تێرم و زاراوە تازەكان بە هەڵە وەردەگێڕن و بە هەڵە بەكاری دێنن. بۆ نموونە لە جیاتی human science یان “علوم انسانی” دەنووسن “زانستە مرۆڤایەتییەكان”، كە بێجگە لەوەی هەڵەیە، قورس و ناقۆڵایە و هارموونی زمان تێكدەدات. هاوتای دروستی ئەم زاراوەیە دەبێتە: زانستی مرۆڤی، یان زانستی ئینسانی، كە ئەمە دەتوانێ هەموو لقەكانی زانستی مرۆڤی بگرێتەوە. هەروەها بۆ علوم طبیعی دەبێ بنووسین زانستی سروشتی. یان بە هەڵە لەجیاتی “بنكەی ئەدەبی كلتووری گەلاوێژ” دەڵێن “بنكەی ئەدەبی روناكبیری گەلاوێژ”. یان لەسەر تابلۆی فڵان قوتابخانە نوسراوە: “قوتابخانەی شەهید جەباری نموونەیی”. یان لەجیاتی ئەوەی بڵێن وەزارەتی كلتوور پێشانگەی كتێبی كردەوە، دەڵێن “وەزارەتی رۆشنبیری هەستا بە كردنەوەی پێشانگەی كتێب”، زۆرێك لەم چەمكانە رێك لە ژێر كاریگەری زمان و دارشتنی عەرەبی دان، سەیر ئەوەیە كە هەندێ نووسەر و رۆژنامە و تەلەڤیزیۆنی كوردستانی رۆژهەڵاتیش ئەم هەڵانە دووپات دەكەنەوە. یان لەجیاتی “فرۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی” نووسیویانە “فرۆكەخانەی سلێمانی نێودەوڵەتی”. نازانم رێبەرانی پارتەكان و حكومەتی هەرێم كە بە خێرایی لەم فرۆكەخانەوە سەردانی دەرەوە دەكەن چۆن ئەم هەڵە زەقە نابینن، یان رەنگە بیبینن، بەڵام كێشەی ئەوان نەبێت! بێجگە لەم پرسانە حكومەتی هەرێم لە باشوور وەها دۆخێكی خولقاندووە كە بەرەی لاو بەگشتی بیزی لە چەمك و بەهاكانی سیاسەت و نیشتمان و كوردایەتی هەڵدەستێ و لە هەر جۆرە دەربەستی و چالاكی كلتووری كۆمەڵایەتی هەڵدێت و دوورەپەرێز دەبێت، بەجۆرێك كە خەریكە لە نێو لاوان دا دیاردەی هیپیزم سەرهەڵدەدات. رۆتین و بروكراسی و گەندەڵی بەجۆرێك دام و دەزگاكانی حكومەتی داگرتووە كە هەر ئێستا بۆنی فاشیزم دێت، وەك دەزانین لە هەر وڵاتیك پرۆسەی دیموكراسی و مۆدێرنیزاسیۆن سەرنەگرێت و تێكبشكێت چینی هەژار و رەش و رووت پەرەدەستێنێ، لە نێو ئەم چینەش دا دژكردەوە و نارەزایەتی گەشە دەكات، تا سەرئەنجام كۆنەپەرستترین هێزەكان ئەم دەرفەتە دەقۆزنەوە و دەسەڵاتی فاشیستی و كۆنەپەرستانە پێكدێنن. ئێستا دەكرێ لە باشوور دوو ئاستی وشیاری نەتەوایەتی گەلی كورد بەمجۆرە پێناسە بكەین: 1) ئەگەر ئاستی رفا و ژیانی جەماوەر باشتر ببێت، هاوكات لەگەڵ گەشەی چینی نێوەراست، وشیاری نەتەوایەتی، حكومەتی هەرێم و پارتەكانی باشوور تێدەپەرێنی و داوای سەربەخۆیی كوردستان و ئازادی راستەقینە دەكات. 2) ئەگەر حكومەتی هەرێم رێگە چارەیەك بۆ فەساد و گەندەڵی و جیاوازی قووڵی چینایەتی نەدۆزێتەوە، ئەلف ) لە كورت ماوەدا ئەگەری سەرهەڵدانی فاشیزم دێتەگۆرێ، ب) لە درێژماوەدا لەئاست خەباتی چینایەتی جەماوەر بەرەوروو دەبێت. بەپێی ئەوەی وترا ئەگەر دەسەڵاتی باشوور مكانیزمێك بۆ چارەسەری كێشەكان نەدۆزێتەوە تووشی قەیرانی قووڵتر دەبێت، ئەمەش بۆ حكومەتێك كە زۆر دوژمنی هەیە و هێشتا بە سەربەخۆیی نەگەیشتووە و جیهانی دەرەوە بە رەسمی نەیناسیوە، زۆر خەتەرناكە. تا كاتێ كە ناوچەكە بەگشتی بە دیموكراسی نەگات و مۆدێرن نەكرێتەوە، ناتوانین پێكهاتنی كۆمەڵی مەدەنی ببینین، لە وەها دۆخێكدا دەسەڵاتی نیوبەندی باشووری كوردستان ناتوانێ دیموكراسی و مافەكانی تاك بچەسپێنێ. ئێستا كورد زیاتر لە هەر شتێ پێویستی بە یەكێتی نەتەوەیی هەیە، بەتایبەت لەم نێوەشدا پرسی بزاڤی كوردستانی باكوور ئێجگار گرنگە و دەبێ هەموو كوردان و بەتایبەت حكومەتی هەرێمی كوردستان شێلگیرانە داكۆكی لێبكەن، نە ئەوە كە لەگەڵ دوژمنانی ببن بە هاوپەیمان، كورد هەمووی یەك چارەنووسی هەیە و هیچ پارچەیەك بە بێ پارچەكانی تر ناتوانێ بە رزگاری بگات. ئەوە زۆر جێگای داخە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەیەوێت لەپێناو پاراستنی دەسەڵاتی خۆی، بزاڤی رزگاریخوازانەی پارچەكانی تری كوردستان بخەسێنێ و لەباری ببات، بۆ ئەم مەبەستەش تا رادەیەك سەركەوتووە.
كوردستان راپۆرت: رۆشنبیری كورد تا چەند توانیویەتی رەخنەكانی خۆی ئاراستەی دەسەڵات بكات؟ لە هەمان كاتدا دەسەڵات تا چەند توانیویەتی گوێ لە رۆشنبیر بگرێت، دواتر تا چەند دەسەڵات كۆنترۆڵی رۆشنبیری كردووە و بێدەنگی كردووە؟
هادی محەمەدی: دەبێ ئەم راستییە بزانین كە لە كۆمەڵی بورژوایی دا رۆشنبیران كاتێ دەتوانن رۆڵی دیاریكەر بگێڕن كە 1) دیموكراسی و كۆمەڵی مەدەنی پێكهاتبێ و گەشەی كردبێ، 2) لە نێو كۆمەڵی مەدەنی دا خاوەن هێژمونی و ئۆتۆریتە بن. بەپێی ئەم بنەمایە لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەراست بەگشتی و لە كوردستان بەتایبەتی وڵاتی سەنعەتی و كۆمەڵی مەدەنی و دەوڵەتی دیموكراتیك پێكنەهاتووە و خاوەن توێژی رۆشنبیری شێلگیر و جدی نین. رەنگە لە نێو رۆشنبیرانی كورد دا چەند كەسێكی دەگمەن و جدی وەك فەرهاد پیرباڵ و رەفیق سابیر و .. پەیدا بن كە خاوەن ئەندێشە و هەڵوێست بن، بەڵام حكومەتی هەرێمی كوردستان توێژێكی مشەخۆری پەروەردە كردووە كە پێویستی بە پێناسەیەكی تازە هەیە، توێژێك كە لە هەڵوێست و ئامانجەكان دابراوە و پێی وایە بە كۆتایی مێژوو گەیشتووە، نە ئەم توێژە خاوەن هەڵوێست و رەخنەی جدییە و نە حكومەتی هەرێمیش گوێ لە رەخنە دەگرێت. لە وڵاتانی دیموكراتیك دا میدیای ئازاد هەیە كە لای خەڵك پرستیژ و ئۆتۆریتەی هەیە، لەسەر جەماوەر كاریگەری هەیە و بیرورای گشتی دەسازێ، یانی كاتێ رەخنەیەك لەو جۆرە میدیایەدا چاپ و بڵاو دەكرێتەوە، لەپر كۆمەڵی مەدەنی دەوروژێنێ و فشاری كۆمەڵی مەدەنی دەوڵەت و دەسەڵاتداران ناچار دەكات كە لە ئاست خەڵك بەرپرس و وڵامدەرەوە بن. بەمجۆرە میدیاكان و كۆمەڵی مەدەنی دەوڵەت و دەسەڵات لە گەندەڵی و بەلارێداچوون دەپارێزن. بەڵام وەك پێشتر باسم كرد لە هەموو ناوچەكە و لە كوردستانیش نە كۆمەڵی مەدەنی پێكهاتووە و نە میدیای ئازاد هەیە.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر