گرامشى و رۆشنبیر

گرامشى و رۆشنبیر

Gramci and intelectual
رناتە هالووب
و: هادى محەمەدى

ئاماژە: ئانتونیۆ گرامشى (1891- 1937) مارکسیستێکى دەگمەنە کە ئەندێشەى ئەو نە تەنیا سیاسەت، بەڵکوو چەندین بوارى وەک جوانیناسى، رەخنەى ئەدەبى، زمانناسى، کولتور، کۆمەڵناسى، دەروونناسى و فەلسەفە دەگرێتەوە. لە راستیدا ئەندێشەى گرامشى لەم بوارانەدا سنوور ناناسێ. بە وتەى جولیانۆ ماناکۆردا، یەکەم راڤیارى ئەندێشەى گرامشى، هۆگریى سیاسى گرامشى لە خواستى ئەدەبى، جوانیناسى و زمانناسیەوە سەرچاوە دەگرێت. بەڵام ئەوەى گرنگى بە ئەندێشەى گرامشى دەبەخشێ، تەنیا تایبەتمەندى سنوربەزێن نییە، بەڵکوو ئەندێشەى ئەو تا ئەمڕۆش تازە و پێشەنگە. خوێنەر بە تێگەیشتن لە پێوەندى دیدگاى گرامشى لەگەڵ ریالیزمى لوکاچ، مۆدێرنیزمى قوتابخانەى فرانکفۆرت، جوانیناسى برێشت، دیاردەناسى مرلۆ- پۆنتى، زمانناسى کۆمەڵایەتى، ستراکتۆرالیزم، پۆستمۆدێرنیزم، فێمێنیزم، تیۆرى دەسەڵاتى فوکۆ و، بەتایبەت تێگەیشتن لە دیدگاى ئەو لەمەڕ کۆمەڵى مەدەنى، کە وەک قەڵایەکى لەشکان نەهاتوو لەودیو کۆمەڵى سیاسیەوە وەستاوە، تێدەگات کە ئەندێشەى گرامشى چەندە قووڵ و بەرفراوانە و ئەوەى رەوتە فکرییەکانى نیوەى دووهەمى سەدەى بیستەم دەریان خستووە، گرامشى بەشێوەى نۆتفەیى و هێمایى گەڵاڵەى کردوون. ئەمە بەڵگەیەکى رۆشنە کە پیشان دەدات نە دۆخى دواکەوتووى دەیەى 30-1920 ئیتالیا و، نە ویستى ئاگرینى مۆسۆلینى بۆ خنکاندنى دەنگى گرامشى، هیچیان نەیانتوانى ئەم بڵێسە پرشنگدارە لە بێشەڵانى ئەندێشە و پراتیک دا خامۆش بکەن.
روانگەى گرامشى لەمەڕ رۆڵى رۆشنبیران لە کۆمەڵى بورژوایى دا ئێجگار گرنگ و سەرنجڕاکێشە. هەر وەک لەم دەقەدا دەیبینین، گرامشى چەندین مۆدێلى رۆشنبیرى دیارى دەکات کە لێرەدا دەتوانین ئاماژە بە 3 مۆدێل بکەین: 1) مۆدێلى چەپى سونەتى (بندیتۆ کرۆچە)، 2) مۆدێلى لیبراڵ (پییەرۆ گۆبێتى)، 3) مۆدێلى چەپى مۆدێرن (خودى گرامشى). لەم نێوەدا چۆنیەتى پێوەندى گۆبێتى و گرامشى زۆر جێگاى سەرنجە: گۆبێتى و گرامشى بۆ سەرخستنى پرۆسەى مۆدێرنیزاسیۆن لە ئیتالیا پێکەوە دیالۆگ و هاوکارى دەکەن. گۆبێتى بە چەندین دیالێکت قسە دەکا و لەگەڵ چەندین گرووپى جیاواز پێوەندى دەگرێ، بەڵام پێوەندى ئەو لەگەڵ گرامشى تا سەر نییە، کاتى گۆبێتى لە گرووپى ئێلیتانى کلاسیکى ئیتالیا، پارێزەرانى سیستم و پێکهاتەى کۆن، نزیک دەبێتەوە، لەپڕ گرامشى پێوەندى خۆى لەگەڵ ئەو دەپچڕێنێ. دەتوانین لەم خاڵە دوو ئەزموونى گرنگ وەربگرین: 1) بەپێچەوانەى چەپى دۆگم و سێکت و سەهۆڵبەستوو کە تا ئێستاش چەمکى دیالۆگ ناناسێ، رۆشنبیرى مۆدێرنى چەپ دەتوانێ نە هەر لەگەڵ هێز و گرووپى سۆسیالیست و سۆسیال دیموکرات، بەڵکوو تەنانەت لەگەڵ لیبراڵەکانیش دیالۆگ و هاوکارى بکات. 2) دەبێ ئەم راستیە بزانین کە لە سەردەمى وەرچەرخانى مێژوویى کۆمەڵایەتى دا بنەماییترین پرنسیپ دابڕان (discontinuity) ى هەمەلایەنە لە نۆرم و نەریت و بەها کۆنەکان و تۆکمە کردن و جێخستنى بنەما و بەها نوێکانە، هەر کە رۆشنبیران لە هێز و گرووپى کۆنەپەرست و پارێزەرانى نەزمى کۆن نزیک ببنەوە ئیتر ئەم پرنسیپە پێشێل دەکەن و خزمەت بە رەوتى پێشەکەوتن خوازى ناکەن.
ئەگەر نوخبەى کوردى ئەم خاڵە رەچاو بکات، ئیتر ئەحمەدى نەژاد لە باوەش ناگرێت!
(وەرگێڕ)

ساڵى 1920، کاتێ کە گرامشى بەتەواوى خەریکى خەباتى سیاسى بوو و بەهۆى کارکردن لەگەڵ کرێکارانى سەنعەتى باکورى ئیتالیا ئەزموونێکى پر بەهاى بەدەست هێنابوو، بۆچوونى لەمەڕ رۆشنبیران نەختێ گۆڕا. یانى گرامشى بەو ئاکامە گەیشت کە رۆشنبیران بە چ شێوەیەک و تا چ ئاستێک دەتوانن لە خەباتى فەرهەنگى دا بۆ ئاڵوگۆڕى دیموکراتیک بەشدارى بکەن. لە وتارەکانى گرامشى لە ساڵى 1920 تا 1925 شێوەى نووسین و کارى فەرهەنگى ئەو وەک رۆشنبیرێک، گۆڕان روودەدات. رۆشنبیرى تازەى گرامشى ئیتر بەشێوەى زنجیرە پلەیى و لە سەرەوە ئەنجیل ــ ئەڵبەت ئەنجیلى مارکسیستى ــ راڤە ناکا و سەرچاوەى بڵاوکردنەوەى ئەندێشەو بەهاکان نییە، یان لە نرخاندن و دژایەتى لەگەڵ ئەندێشەى زاڵى رۆشنبیرانى "بورژوا" یان لیبراڵ، تەنیا رۆڵى مەنفى ناگێڕێ. ئەگەر ساڵى 1917، رۆشنبیرى گرامشى، یان گرامشى رۆشنبیر، هێشتا بە هەستى شۆڕشگێڕانەى لاوییەوە بە توندى بە گژ بورژوا لیبراڵەکان و کەسانى بێلایەنى سیاسى دا دەچوو و رایدەگەیاند کە "لە بێلایەنەکان بێزارە"، سەرەتاى دەیەى 1920 شێوەى بەیانى خۆى دەگۆڕێت.1 ئێستا گرامشى داوا لە رۆشنبیرى مۆدێرنى خۆى دەکات کە بە مێتۆدى تەسک و بەرچاوتەنگانە پانتایى کاریگەرى خۆى کەم نەکاتەوە، بەڵکوو ئاستى گەشەى خوێندەوارى کولتورى سەربخات. ئەم پرسە ناسینى دەرفەتى فەرهەنگى، ئەخلاقى، فەلسەفى و هونەرى پرولیتاریا و وەگەڕخستنى هێزى شاراوەى فکرى جەماوەر دەگرێتەوە. هەروەها، ناسینى هێزەکان یان بەشێک لە رۆشنبیرانى لیبراڵ دەگرێتەوە کە هاوکارى ئەوان دەتوانێ یارمەتى بزاڤى دژە فاشیستى و ئامانجى چینى کرێکار بدات. بەڵام نابێ گۆڕینى بەیانى گرامشى وەک تاکتیکى مرۆڤێکى ستراتژیستى پراگماتیست بزانین. زۆر بەڵگە بەدەستەوەن کە پیشان دەدەن مێتۆدى کار و روانگەى گرامشى، بەهۆى ئەزموونى مێژوویى و سیاسى گۆڕانى بەسەردا هاتووە. گرامشى ئیتر ئەو روانگەیە کە رۆشنبیران سەرتر لە جەماوەر دەزانێ و لەوان جیایان دەکاتەوە، تێدەپەڕێنێ و بە روانینێک دەگات کە رۆڵى رۆشنبیر لەناخى جەماوەردا راڤە دەکات، یانى لە دیدگاى ئەستونیەوە بە دیدگایى ئاسۆیى دەگات. لەم روانگەدا رۆشنبیرانى چەپ بەپێى بەرژەوەندى سیاسى لەگەڵ رۆشنبیرانى ئیزۆلەى بورژوا، بەتایبەت رۆشنبیرانى دژە فاشیستى بورژوازى لیبراڵ، دیالۆگ دەست پێدەکەن و هاوپەیمانى پێکدێنن و هاوکات لەو بزاڤە کولتوریانەدا بەشدارى دەکەن کە هێزى فکرى چینى کرێکار بەکاردێنن و گەشەى پێدەدەن. گرامشى خۆى ئەم پلانەى سیاسەتى فەرهەنگى پێڕەو دەکات: ئەو، پیەرۆ گۆبێتى، یەکآ لە بەناوبانگترین رۆشنبیرانى لیبراڵ و دژە فاشیستى ئەو سەردەمە بۆ هاوکارى گۆڤارى نەزمى نوآ، ئۆرگانى سەرەکى چەپى ئیتالیا، بانگهێشت دەکات.2
بەم‌پێیە، لە سەرەتاى دەیەى 1920 دا، رۆشنبیرى گرامشى تەنیا رۆشنبیریکى "کلاسیک" کە لە سەرەوە جەماوەر فێردەکات، یان ژۆرنالیستێکى رەخنەگر کە لە پلانى فەرهەنگى دا بەشدارى دەکات، نەبوو. ئەو هاوکات سیاسەتمەدارێکى فەرهەنگى بوو کە لەگەڵ هێزە پێشەنگەکانى دیکەى ئیتالیا هاوپەیمانى پێکدێنا و تواناى فکرى شاراوەى لە فەرهەنگ و ئپیستمۆلۆژى جەماوەردا، بە بانگەواز بۆ خەبات، بەشدار دەکرد. ساڵى 1926، پاش 5 ساڵ چالاکى سیاسى چڕوپڕ، گرامشى وتارێک "لەمەڕ پرسى باشوور"3 دەنووسآ. ئەم وتارە یەکێ لەبەپێزترین و کاریگەرترین نوسراوەکانى گرامشى یە. لەم وتارەدا چەمکى رۆشنبیرانى لاى گرامشى بە چڕوپڕى گەشە دەکات. من دەمەوێ ئەم قۆناغە نوێیەى ژیانى گرامشى بە"وەرچەرخانى نڤیسارى"( ) پێناسە بکەم. ساڵانى پێشتر، گرامشى زیاتر خۆى بۆ چالاکى رۆشنبیرانى پێشەنگ و، بۆ پێناسەکردنى ئەم پرسانە کە رۆشنبیرى پێشەنگ لە کوێدا و بەچ شێوەیەک لەپێناو فەرهەنگ و ئاڵوگۆڕى دیموکراتیک خەبات دەکات، تەرخان کردبوو. ئەم پرسە گرامشى بە تۆژینەوەى رۆڵى رۆشنبیرانى پێشەنگ لە بەراورد لەگەڵ چینى پاشکۆ و، هەروەها بەراورد لەگەڵ چینێکى کۆمەڵایەتى کە بەشێوەى نەریتى فەرهەنگى "واڵا"ى مۆنۆپول کردووە، یانى بورژوازى، گەیاند. سەرەتاى دەیەى 1920 گرامشى دەرکێکى لە رۆشنبیر ئەزموون کرد کە پرۆلیتاریاشى دەگرتەوە... بەکورتى، دەتوانین بڵێین گرامشى مێتۆدى ئۆرتۆدۆکس تێدپەڕێنێ و دیدگاى خۆى لەمەڕ رۆل و زەمینەى کارى رۆشنبیر پەرەپێدەدات. و بەمجۆرە بیروڕاى فرەچەشنى رۆشنبیرانى تیتالیا دەرک دەکات.
ئەگەر رۆشنبیرى "سەرەکى" گرامشى ئەندێشەى نەریتى و شۆڕشگێرانەى بڵاودەکردەوە، لە وتارى "پرسەکانى باشور" دا ئەم رۆشنبیرە بەرهەمى چەندین زەمینەى کۆمەڵایەتییە. بێگومان، گرامشى ئەم وتارەى بەتەواوى بۆ پرسى رۆشنبیر نەنووسیوە. بەڵکوو بۆ راڤەکردنى باکورى سەنعەتى ئیتالیا و باشورى لادێیى نووسیوە، دوو هەرێمى جوغرافیایى جیاواز کە خەڵکى باکور لە رووى ئابوورییەوە لە رفاە دان و خەڵکى باشور لە هەژارى و بێ دەرەتانى دا دەژین... گرامشى دەنووسێ باکورى سەنعەتى بەشێوەى سیستماتیک باشورى کشت و کاڵى چەوساندۆتەوە. هەروەها خاوەن کارخانەکانى باکور لەگەڵ زەمیندارانى گەورەى باشور رێککەوتوون تا دۆخەکە وەک خۆى بپارێزن. گرامشى ئەم رێککەوتنە بە"بلوکى زەمینداران" ناودێر دەکات، بەڕاى ئەو ئەم رێککەوتنە بارودۆخى ناکۆکى ئیتالیا بەشێوەى ئایدیۆلۆژیک و لەئاستى نەتەوەیى دا بەرهەم دێنێتەوە. گرامشى دەنووسێ، باکور وەک "پارسەنگى قورس"سەیرى باشور دەکات.

"وادیارە ئەم پارسەنگە قورسە بۆتە لەمپەرى گەشەى ئیتالیا، خەڵکى باشور دۆخى ژیانیان ئێجگار پەست و ناهەموارە، چارەنوسى سروشتى ئەوانى وەک وەحشى بارهێناوە، ئەگەر باشور دواکەوتووە، بەهۆى سیستمى سەرمایەدارى، یان هیچ هۆکارێکى مێژوویى نییە، بەڵکوو هۆکار سروشتى باشورە کە خەڵکەکەى تەمەل و بێ هێز و تاوانبار و وەحشى بارهێناوە، هەندێ کەسى بەهۆى سەربزێوى تاکى توانیویانە وەک مرۆڤێکى بلیمەت و ناوازە دەرکەون کە زیاتر لە تاکە دارێکى تەریک دەچن کە لە قاقڕێکى ویشک و بایەر دان."

لە باشور، لەلایەکەوە چەند کەسێکى شاز پەیدا دەبن کە بەپێچەوانەى دۆخى نالەبار و نەبوونى ئۆرگانى فەرهەنگى و کۆمەڵایەتى، تێدەکۆشن بە ئاستێکى بەرزى فەرهەنگى بگەن.4 ئەوان، وەک رۆشنبیر لەرووى سیاسیەوە خۆیان بە سەربەخۆ دەزانن، بەڵام لە فەرهەنگ و نەریتى مەزنى رۆژاوایى پێڕەوى دەکەن. سەرەڕاى ئەمەش، ئەم رۆشنبیرانە زۆرجار لەرووى ئایدیۆلۆژیکەوە داکۆکى لە زەمیندارانى گەورە دەکەن. لە راستیدا، توێژى زەمینداران، رۆشنبیرانى خۆیان هەر بۆ ئەم مەبەستە پەروەردە دەکەن. لەلایەکى ترەوە رۆشنبیرانى وردەبورژوازى گوندەکان یەکدەگرن و هاوکارى دەکەن: دەواساز، پارێزەر، کەشیش، سەرنووسەرى رۆژنامەى ناوچەیى و مامۆستایانى قوتابخانە، بەگشتى رۆشنبیرانى وردە بورژوازى گوندەکان، وەک نێوەنجى لەنێوان جەماوەرى جوتیاران و فیۆداڵەگەورەکان دا جێگیر دەبن و لە مانەوە و پاراستنى بەرژەوەندى زەمینداران دا رۆڵى ئێجگار گرنگ دەگێڕن. بە بآ رۆڵى ئایدیۆلۆژیک و فرەڕەهەندى ئەوان، کە دواتر گرامشى لە چەمکى کۆمەڵى مەدەنى دا پێناسەى دەکات، دۆخى سیاسى کۆمەڵایەتى ناتوانێ درێژە بە ژیان بدات. جوتیارانى باشور رۆشنبیرانى تایبەتى خۆیان، یانى گرووپێکى رۆشنبیر کە بتوانى بیر لە بەرژەوەندى چینى جوتیار بکاتەوە، پەروەردە ناکات. بەمجۆرە جوتیاران خاوەن تیۆرى و تیۆریساز نین. ئەگەرچى زۆربەى بنەماڵەکان پێیان خۆشە کە رۆشنبیر و بەتایبەت کەشیشى تایبەتى خۆیان هەبێت، بەڵام ئەو رۆشنبیرەى کە لەناخى ئەوانەوە سەرهەڵدەدات لەنێوان ئەوان و وردە بورژوازى گوندى دا جێگیر دەبآ و لەڕووى ئایدیۆلۆژیکیەوە دەبێتە نێوەنجى لەنێوان جوتیاران و زەمیندارانى گەورە دا و، بەمجۆرە، هاوپەیمانى مڵکدارانى باکور و زەمینداراى باشور پێکدێت. گرامشى دەنووسێ ئەو شتە کە پرسەکە ئاڵۆز دەکات ئەمەیە کە زۆرێک لە بەڕێوەبەران و بروکراتەکانى دەوڵەتى ئیتالیا باشور دابینیان دەکات. کارمەندانى سیستمى سەربازى، پۆلیسى و یاسایى، بواریک کە دواتر گرامشى بە کۆمەڵى سیاسى پێناسەى دەکات، یانى دەزگاى زەخت و سەرکوتى دەوڵەت، بە زۆرى خەڵکى باشورن. گرامشى دەنووسآ:
"رۆشنبیرانى باشور گرنگترین و سەرنجڕاکێشترین توێژى ئیتالیان. بۆوەى لەم شتە دڵنیا بین هەر ئەوەندە بەسە کە بزانین سآ لە پێنجى کارمەندانى دەوڵەت پێکدێنن."
بەڕاى گرامشى تایبەتمەندى جیاوازى ئەم توێژە جۆرێک دەروونناسى تایبەتە:

"لەگەڵ جوتیاران دیموکراتن، لەگەڵ دەوڵەت و زەمیندارانى گەورە کۆنەپەرستن، لەگەڵ پێلانگێڕى سیاسى تەواو هاودەنگن، بەرتیل خۆرن، خائینن."
لەئاست ئەم توێژە جۆراوجۆرانەى رۆشنبیرى باشور، رۆشنبیرى مۆدێرنى باکور دەبینین، کە بەرهەمى سەرمایەدارى و گەشەى سەنعەتییە، کە وەک "رێکخەرى تکنیکى و پسپۆڕى زانستى پراکتیکاڵ" دەرکەوتووە. سەرەڕاى ئەمەش، بۆوەى کە وڵاتى ئیتالیا، لە سەردەمى گرامشى دا، بە ڕادەى وڵاتانى تر سەنعەتى نییە، بە راى گرامشى رۆشنبیرى مودێرنى سەردەمى ئەقڵانیەت و تکنۆلۆژى سەرناکەوێت، بەڵکوو رۆشنبیرى کلاسیک کە وەک نێوەنجى لەنێو جەماوەر و دەوڵەت دا رۆڵ دەگێڕى، سەردەکەوآ. ئەم توێژەش دەچێتە خزمەت دەسەڵاتداران و دۆخى دەسەڵات دەپارێزآ.
شرۆڤەى فرەلایەنى گرامشى لەمەڕ رۆڵى رۆشنبیر لە وتارى "پرسەکانى باشور" دا راستەوخۆ لەگەڵ روداوەکانى سەردەمى خۆى پێوەندى هەیە: شکستى چەپ لە ئیتالیا، یانى کرێکارانى سەنعەتى باکور، سەرهەڵدانى فاشیزم و بە دەسەڵات گەیشتنى لە ساڵى 1924 دا، داکۆکى وردە بورژوازى گوندەکانى باشور و کارمەندانى رۆشنبیر لە فاشیزم. بێگومان ئەم وتارە، سەرەڕاى لاوازییەکانى وەک بەڵگەیەکى مێژوویى بایەخى زۆرى هەیە و ئاستەنگى مێژوویى سەردەمى خۆى تێدەپەڕێنآ. یەکەم بۆوەى ئەم دەقەى گرامشى زۆربەى چەمکەکانى تیۆرى رۆشنبیرى گەڵاڵە کردووە و دووهەم چەندین توخمى لە خۆى دا هەڵگرتووە کە ئەو دەرفەتەمان پێدەدات تا هەندآ تێزى میتۆدۆلۆژیکى گرامشى پێناسە بکەین. ئەم وتارە پێشان دەدات کە پرۆسەى شرۆڤەکارى گرامشى لەلایەکەوە بەهۆى وشە و چەمکەکانى رۆڵ دەگێڕێ و، لەلایەکى ترەوە هەندێ وشە و چەمکى دیکە ئەزموون دەکا و بەمجۆرە و بەشێوەى گونجاو چەندین چەمک و دەستەواژە دادەهێنآ تا هێزەکان و بزاڤى فەرهەنگى سەردەمى خۆى دەرک بکات و بەرنامەیەکى درێژماوە بۆ ئاڵۆگۆرى سیاسى، ئابوورى و کۆمەڵایەتى ئاراستە بکات. گرامشى دواتر لە دەسنووسەکانى زیندان دا سیستمى ئاڵۆزى رۆڵ و پێوەندییەکانى رۆشنبیر کە لە وتارى پرسەکانى باشور دا گەڵاڵەى کردبوو، تۆکمە دەکات. ئەو ئێستە دەنووسآ، لەمەڕ پرسەکانى رۆشنبیر، دەبآ بیر لە ئاستى "ماکسیمۆم"ى وشەى "رۆشنبیر" بکەینەوە. گرامشى بەمجۆرە درێژەى بە وتەکانى دەدات:

"ئایا دەتوانین پێوەرێک بۆ هەموو چالاکى فرەچەشنى و جیاوازى رۆشنبیران و هەروەها جیاکردنەوەى چالاکى ئەوان لە چالاکى چین و توێژە کۆمەڵایەتییەکان دیارى بکەین؟ بە ڕاى من گەورەترین هەڵەى مێتۆدیک ئەوەیە کە لەجیاتى ئەوەى ئەم پێوەرە لە گشتێتى سیستمى پێوەندییەکان دا ببینن کە چالاکى رۆشنبیران لەنێو گشتێتى مناسباتى کۆمەڵایەتى دا جێگیردەکات، لە دەرونى ئەم چالاکیانەدا بۆ ئەم پێوەرە بگەڕێین."

لە دەقەکانى گرامشى دا، رۆڵ و پێوەندى رۆشنبیران فرەچەشنیە، جڤاتى ئیتالیا لەلایەکەوە رۆشنبیرى کلاسیک، یانى پەیفزان دەخولقێنآ، کە فەرهەنگى "واڵا" بەرهەم دێنى و بڵاوى دەکاتەوە. کرۆچە رۆشنبیرێکى کلاسیکە. چونکە بەشێوەى وشیار یان ناوشیار، بەهاکانى فەرهەنگى زاڵ پەرەپێدەدات، یان لەگەڵیان دژایەتى دەکات. کەوابوو، کاتێ گرامشى باسى کرۆچە و دێ سانکتیس دەکات کە وەک بەشێک لە سەرخان، لەگەڵ هێزە مێژوویى و فەرهەنگییەکان هاوکارى یان دژایەتى دەکەن، رۆڵى رۆشنبیرى مارکسیستى کلاسیک راڤە دەکات.12 بەڵام کاتى لە دیالۆگێکى شیاودا لەگەڵ پییەر گۆبێتى بەشدارى دەکا و رۆشنبیرانى چەپ بانگ دەکات تا لەگەڵ رۆشنبیرانى لیبراڵى دژە فاشیست دیالۆگ بکەن، مۆدێلى کۆنى مارکسیستى تێدەپەڕێنى. چونکە بە سیاسەتى یەکگرتن لەگەڵ رۆشنبیرانى لیبراڵ بۆچوونیکى تازە و بەهێز گەڵاڵە دەکات کە بە وتەى کوهێن دەکرآ بە"گرووپى رۆشنبیرى، کولتورى یان رەخنەگر" پێناسەى بکەین. گرووپێک کە دۆخى ئێستا ناپارێزى، بەڵکوو بۆ ئالۆگۆڕى گرنگى دیموکراتیک تێدەکۆشێ. کەوابوو، روانگەى گرامشى بێجگە لەوەى رۆڵى ئایدیۆلۆژیکى رۆشنبیر وەک بەشێک لە سەرخان بەشێوەى وردبینانە ئاراستە دەکات بەڵکوو مێژوویەکە لە چەمکى رۆشنبیران کە سیستمى گرووپە رۆشنبیرەکان راڤەدەکات. ئەم روانگەیە بەشێوەى سەرنجڕاکێش دۆخى رەوانى ئەم گرووپانە پیشان دەدات. دەرکى سایکۆلۆژى کۆیى گرووپێکى تایبەت، "پێکهاتەى ئێحساسى" ئەو لەگەڵ هەموو جیلوە و ئاڵوزییەکانى، هەروەها ناسینى خەون و خولیا و ئەزموون و کردەوەکانى و، بەتایبەتى ئەرکێکى فەرهەنگى کە بۆخۆى بە گرنگى دەزانآ، تۆژینەوەى رۆڵى رۆشنبیرانى جڤاتى ئیتالیا هەموار دەکات. کاتێ گرامشى بۆ پێناسەکردنى "گرووپى رۆشنبیرى"، دەستەواژەى "ورەى گرووپى"( ) بەکاردێنێ، تەنیا ئاماژە بە خەسڵەتى چینایەتى بورژوازى و رۆشنبیرانى ناکات. مەبەستى ئەو لە "ورەى گرووپى" باسکردنى مناسباتێکە کە لە پێوەندى چینایەتى واوەتر دەچێ... کەوابوو خولقانى رۆشنبیر سەرەڕاى پێوەندى لەگەڵ هۆکارى چینایەتى، پێوەندى بە هۆکارى جەستەییەوە هەیە. جەستە لەنێو "پێکهاتەى ئێحساس"ى گرووپێکى تایبەت دا دەژی کە زمانى کۆمەڵایەتى ــ رەوانى ئەو گەڕانەوە()ى وێنەیى و هێمایى کەسەکان دەخولقێنێ. ئەوەى دوو گرووپى رۆشنبیرى لێک جیادەکاتەوە زمانى ئەوان و شێوەى پێوەندى ئەوانە کە مۆدیلى عاتفى، رەوانى و بەهایى "پێکهاتەى ئێحساس"ى ئەوانى هەڵگرتووە. "پێکهاتەى ئێحساس"ى گرووپێک، یانى خەون و خولیا و ئەزموون و بێ‌بەشى شاراوەى پێکهاتەیەک، لەگەڵ "پێکهاتەى ئێحساس"ى گرووپەکانى تر جیاوازە.
بەڵام وتەکانى گرامشى لەمەڕ گۆبێتى پیشان دەدات کە تاک تەنیا لە قاڵبى تانوپۆى عاتفى و بەهایى یەک "پێکهاتەى ئیحساسى"دا ناگۆنجآ. لە راستیدا دەکرآ مرۆڤ لە چەندین "گرووپى رۆشنبیرى"دا بەشدارى بکات و لە ئاکامدا نە بە زمان بەڵکوو بە"دیالکتێک" قسەبکات کە لەگەڵ "پێکهاتەیەکى ئێحساسى" تایبەت نزیک دەبێتەوە... کەوابوو، ئەوەى دیالۆگى فەرهەنگى گرامشى و گۆبێتى هەمواردەکات، هەڵوێستى سیاسى ئەوان نییە، چونکە هەڵوێستى ئەوان جیاوازە. گۆبێتى لیبراڵە و گرامشى مارکسیستە...
هەم گرامشى و هەم گۆبێتى لەپێناو خولقاندنى بنەماکانى رۆشنگەرى و "جڤاتێکى رەخنەیى"بەشدارى دەکەن. خاڵێک کە لێرەدا گرنگى بنەرەتى هەیە، کۆششى گرامشى بۆ رێکخستنى توخمە فرەچەشن و جیاوازەکانە لە ئاستێکى ئاسۆیى دا، بەجۆرێک کە ئەم توخمە جیاوازانە یەکتر ناسڕنەوە. ئەم مۆدێلە فۆرمالە، کە جیاوازییەکان بە رەسمى دەناسێ، "پێکهاتەیەکى ئێحساسى" کە گرامشى و گۆبێتى پێکەوە پێوەند دەدات، ئەکتیڤ دەکات. سەرەڕاى ئەوە کە یەکێ لە دیالێکتەکانى گۆبێتى ئەو توانایە پێدەدات کە لەگەڵ گرامشى دیالۆگ دەکات، بەڵام ئەو بە چەندین دیالێکتى دیکە قسەدەکات، هەر ئەمەش دەبێتە هۆى پچڕانى پێوەندى ئەو لەگەڵ گرامشى. چونکە پێوەندى گۆبێتى لەگەڵ "گرووپى رۆشنبیرى" کلاسیک، کە لەگەڵ ئامانجى سیاسى گرامشى دژایەتى دەکەن، یانى "گرووپى رۆشنبیرى" ئلیتانى فەرهەنگى ئیتالیا کە نەریتى فەرهەنگى، هونەرى و فەلسەفى رابردوو "پێکهاتەى ئێحساسى" ئەوان پێکدێنێ و، دابڕانیان لە رابردوو ئیمکانیە نییە، بۆ گرامشى قەبوڵ ناکرێ. گۆبێتى دەتوانێ لەگەڵ ئەم گرووپە دیالۆگ بکات، بەڵام گرامشى ناتوانێ. گرامشى لەمەڕ گرنگى سیاسى تیۆریکى ئەم پرسە دەڵى: "ئەگەر لەم خاڵە تێنەگەین ناتوانین پرسى رۆشنبیران و رۆڵى ئەوان لە خەباتى چینایەتى دا دەرک بکەین."
* * *
گرامشى لە دەسنووسەکانى زیندان دا پرسى مێژووى رۆشنبیرانى ئیتاڵى راڤە دەکات. لە کۆى ئەم چەمکانەدا چەمکى "ئیرادەى گرووپى" دەردەکەوێ کە دەکرآ بە "پێکهاتەى ئێحساس"، یان بە "جڤاتى فەرهەنگى، روناکبیرى و رەخنەگرانە" پێناسە بکرێ. بەڵام لێرەدا مەبەست مێتۆدێکى ئاڵۆز نییە کە بە یارمەتى ئەو "جڤاتى رۆشنبیرى" دێرین وەک پارێزەرى فەرهەنگى کۆن تێکەڵاوى ئاڵوگۆڕى دێموکراتیک ببێت. لێرەدا گرامشى بە دیدێکى جیاواز لەم پرسە دەڕوانێ و، باسى بەرەنگارى مێژوویى هەندێ "تاقمى رۆشنبیرى" ئیتاڵى دەکا و، لە راستیدا بەرەنگارى مێژوویى رۆشنبیرانى ئیتالیا لەئاست ئاڵوگۆڕى دێموکراتیک راڤە دەکات. هەروەها گرامشى لە دەسنووسەکانى زیندان دا دۆخى سەرهەڵدانى جۆرێکى تازە و گەشندە لە "جڤاتى رۆشنبیرى" شرۆڤەدەکات. دەکرێ ئەم دوو پرسە گرنگە، یانى بەرەنگارى لەئاست گۆڕانکارییەکان و خولقانى "رۆشنبیرى مۆدێرن" لەژێر ناوى رۆشنبیرى "کلاسیک" و رۆشنبیرى "ئورگانیک"دا شرۆڤە بکەین... بەمجۆرە "رۆشنبیرى کلاسیک" نوێنەرى بەرخۆدانى سیاسى لەئاست ئاڵوگۆڕى دنیاى فیۆداڵى یان دنیاى بورژوازى دایە و، "رۆشنبیرى ئورگانیک" نوێنەرى دنیاى گەشندەى سۆسیالیزمە... باسى گرامشى لەمەڕ بەرەنگارى روناکبیران و خولقانى روناکبیرى مۆدێرن کۆمەڵێک چەمک دێنێتە ئاراوە کە لە تۆژینەوەى دەقەکانى گرامشى دا لەگەڵیان ئاشنا بووین. لەوانە دەکرێ ئاماژە بە"پێکهاتە ئێحساسى" بکەین و لەگەڵ "رۆشنبیرى کلاسێک" پێوەندى بدەین. بێجگە لەمەش، گرامشى چەمکى نێوبژیوان و رەوایى بەخش لەمەڕ چالاکى رۆشنبیرى – ئایدیۆلۆژیک بەکار دێنێ و چین و توێژەکان و ئۆرگانەکانى کۆمەڵى مەدەنى بورژوایى ئەکتیڤ دەکات. روناکبیران لەنێوان خاوەنکاران (ئەوانەى بەڕێوەبەرى دام و دەزگاى بەرهەمهێنانن) و کرێکاران (ئەوانەى هێزى کارى خۆیان دەفرۆشن) دەبنە نێوەنجى. روناکبیران لە بەرگى دەواساز، مامۆستا، مافزان، کەشیش، پزیشک، زانستڤان، توێژەر، تێکنیکزان و ئەندازیاردا و هەروەها لە پلەى سەربازى، داوەر و پۆلیس دا، یانى وەک کارگێڕى دام و دەزگاى دەوڵەتى زانست بەرهەم ناهێنن، بەڵکوو بۆ رێکخستن مێشک و جەستە لەپێناو بەرژەوەندى دەسەڵات زانیارى بەرهەم دێنن، یان پێشى زانیارییەکان دەگرن. ئەم جۆرە وەک "دەست و پێوەندى هەژموونى کۆمەڵایەتى و حکومەتى سیاسى" رۆڵ دەگێڕن. ئەوان وەک کارگێڕى ئۆرگانە فەرهەنگى و کۆمەڵایەتییەکان، لە نێوان بەرژەوەندى دەسەڵاتداران (خاوەندارانى ئامێرەکانى بەرهەمهێنان) و بندەستان (ئەو گرووپانەى کە خزمەت بە چینى دەسەڵاتدار دەکەن) دەبنە نێوەنجى. وەک چۆن دام و دەزگاى سەرکوتى کۆمەڵگەى سیاسى هەر کات پێویست بێت بۆ پاراستنى حکومەت خۆ رێک دەخەن، ئۆرگانەکانى کۆمەڵى مەدەنیش "ڕەزامەندى سروشتى" جەماوەر لەمەڕ دۆخى ئێستا، لەمەڕ دۆخى نالەبارى گشتى کە چینى باڵادەست بەسەر کۆمەڵدا سەپاندوویە، لە زارى خودى جەماوەرەوە دەردەکێشن. پرستیژى ئەم کەس و رێکخراوانە و رەواییان لە لاى خەڵک، پێگە و رۆڵى چینى باڵادەست لە دنیاى بەرهەمهێنان دا پتەو دەکا و هەژموونى ئەوان گارانتى دەکات...
جیاوازى رۆشنبیرى "کلاسیک" و "ئورگانیک"، هەر وەک لە زۆربەى نوسراوەکانى گرامشى دا دەبینرێ، نەختێ ئاڵۆزە. گرامشى لە مێژووى خۆى دا لەمەڕِ رۆشنبیرانى ئیتالیا تێگەیشت کە "هەر گرووپێکى کۆمەڵایەتى کە بەپێى رۆڵى پێویستى خۆى لە دنیاى بەرهەمهێنانى ئابوورى دا پێکدێت، لەگەڵ خۆیدا، بەشێوەى ئورگانیک، توێژێکى رۆشنبیر دەخولقێنێ کە تۆکمەیى پێدەبەخشێ و لە رۆڵى خۆى لە بوارى ئابوورى، سیاسى و کۆمەڵایەتى دا وشیارى دەکاتەوە. "بەمپێیە، رۆشنبیرى کلاسیکیش رۆشنبیرێکى ئورگانیکە. چونکە ئەویش بەشێوەى وشیار یان ناوشیار، روانگە و بۆچوونەکانى چینى دەسەڵاتدار بڵاودەکاتەوە و رەوایى پێدەبەخشێ. بەڵام گرامشى وشیارانە لەسەر ئەم خاڵە جەخت دەکات کە رۆشنبیرانى کلاسیکى ئیتالیا سەرەڕاى ئەوەى کە لەگەڵ کاتى مێژوویى سەرهەڵدانى خۆیان پێوەندى ئۆرگانیکیان هەیە- کە بەپێى ئەم بۆچوونە، کەشیش دەبێتە نوێنەرى رۆشنبیرى ئۆرگانیک، یانى ئایدۆلۆگى فیۆداڵیزم – لەگەڵ "پێکهاتەى ئێحساس"ى خۆیان پێوەندییان هەیە. ئەو دەنووسێ، لۆژیکى شاراوە لە ئەزموونى وێنەیى و فەرهەنگى جڤاتێکى تایبەت، "پێکهاتەیەکى ئێحساس"ى تایبەت، زۆر جار رۆشنبیرانى کلاسیکى ئیتالیا (بیرمەندان، هۆنەرمەندان، شاعیران) لە پێوەندییەکى نزیک لەگەڵ دنیاى ئەفلاتوون و ئەرەستوو جێگیر دەکات نە لەگەڵ دنیاى سیاسى سەردەمى خۆیان. بەمپێیە و بەمهۆیە زۆربەى رۆشنبیرانى ئیتالیا لە رووى سیاسییەوە خۆیان سەربەخۆ لە گرووپى کۆمەڵایەتى دەسەڵاتدار و فۆرماسیۆنى سیاسى مێژوویى سەردەم زانیوە... لە پاڵ رۆشنبیرى ئۆرگانیکى بورژوازى تێکنێسیەن، ئۆپەراتۆر و ئەندازیار دا، هێشتا توێژى رۆشنبیرى ئایینى، یانى رۆشنبیرى کلاسیک لەئارا دایە. بەپێچەوانەوە، رۆشنبیرانى گەورەى ئیتالیا، رەنگە بێجگە لە ماکیاڤێل، لەرووى مێژووییەوە متافۆرى ئەنترناسیۆناڵیستى لە متافۆرى ناسیۆناڵیستى و، نزیکى لەگەڵ نووسەران و بیرمەندانى کەونارا لە نزیکى لەگەڵ سیاسەتمەدارانى هاوچەرخى خۆیان و، دیمەنى یوتۆپیایى و شکۆمەندى رۆمى کەونارا لە پێکهاتنى نەتەوەى یەکپارچە و سەربەخۆى ئیتالیا بە باشتر زانیوە.5 بەمپێیە، ئەوان وەک نەریتێک بەدەر لە فۆرمى ئۆرگانیکى سیاسى ژیاون و، لە لۆژیکى تایبەتى خۆیان، یانى ئازادى و سەربەخۆیى، پێڕەوییان کردووە. گرامشى پێى وایە ئەم سەربەخۆییەى رۆشنبیرى کلاسیکى ئیتالیا تەنیا جۆرێک یوتۆپیاى کۆمەڵایەتى بووە.
گرامشى لە نوسراوەکانى زیندان دا باسى توێژێکى رۆشنبیر دەکا کە لە یەک کاتدا هەم کلاسیک و هەم مۆدێرنە. ئەم توێژە، گرووپى رۆشنبیرى بورژواییە. ئەم چەمکە ئۆرگانیکە، چونکە سەرمایِەدارى بەشێوەیەکى ئۆرگانیک لەگەڵ خۆى خولقاندوویە. کلاسیکە، چونکە پیشاندەرى بەهاى زاڵ و روانگەى چینى دەسەڵاتدار دەکات. ئەم "توێژە رۆشنبیرە" کە بەشێوەیەکى ئۆرگانیک لە ناخى شێوەى بەرهەمهێنانى بورژوازییەوە هەڵقوڵیوە، بۆ نموونە، تێکنێسیەنى سەنعەتى، پسپۆڕى ئابوورى سیاسى، رێکخەرى فەرهەنگى مۆدێرن و بەرێوبەرى سیستمى یاسایى مۆدێرن دەگرێتەوە. ئەمانە ڕوانگە و بۆچوونێک لەمەڕ جیهان پەرەپێدەدەن کە لەگەڵ شێوەى بەرهەمهێنانى بورژوازی تەواو سازگارە. بەڵام لەبەر ئەوەى کە ئەم گرووپە لە "پێکهاتەیەکى ئێحساسى" پێڕەوى دەکات کە گەشەى تکنیکى، داهاتووى تکنۆکراسى، ئەقڵانیەتى ئامێرى پەرە پێدەدات، لەهەمان کاتدا لەگەڵ رۆشنبیرى کلاسیک کە ستایشى رابردوو دەکات، جیاوازە. پێویستە بزانین کە گرامشى لە ئاستى باڵاى سەرمایەدارى دا چەندین "گرووپى رۆشنبیرى" ئۆرگانیک لێک جیادەکاتەوە.
بە راى گرامشى رۆشنبیرى ئورگانیک بێجگە لە بەرهەمهێنان و پەخشکردنەوە و سەوداکردنى کاڵاکان، ئاسۆى دوورى دەزگاکە و مناسباتیشى ئاراستەدەکات. رێبازى رۆشنبیرى نوێ تەنیا قسەکردن و وتارخوێندنەوە نییە، کە بۆ ساتێک هەست و سۆزەکان هەڵخڕێنى. بەڵکوو بەشدارى هەڵسووڕانەیە لە پراتیک دا و رێکخستنى بەردەوامى بزاڤە مێژووییەکانە...
پێویستە ئاماژە بەوە بکەین کە گرامشى بەهۆى داکۆکى نەکردن لە بزاڤى دیموکراتیکى ئیتالیا، مل نەدان بە ئالۆگۆڕى سیاسى و کۆمەڵایەتى، "رۆشنبیرانى کلاسیک" سەرزەنشت دەکا و رەخنەیان لێدەگرێ. بەڵام ئەم رەخنەیە، رۆشنبیرى ئورگانیکى بەرەهەمى سیستمى سەرمایەدارى و فۆردیزم ناگرێتەوە. بێگومان سەرەڕاى ئەوەى کە "روشنبیرى مودێرن"ى سیستمى سەرمایەدارى مۆدێلى مەبەستى گرامشى نییە، بەڵام ئەم "رۆشنبیرە مودێرن"ـە کە رەچەڵەکى بورژواییى هەیە، دەتوانى لە مۆدێلى ئایدیالى گرامشى نزیک ببێتەوە. گرامشى دەڵآ لە جیهانى مودێرن دا، پەروەدەى تێکنیکى، کە تەنانەت لەگەڵ سەرەتایتیرین و ناپسپۆڕانەترین کارى سەنعەتى پێوەندى چڕوپڕى هەیە، دەبێ جۆرى رۆشنبیرى مودێرن پێکبێنێ. ئەو دەنووسێ:
"ئێمە لە گۆڤارى نەزمى نوێ دا، بۆ خولقاندنى گرووپێکى رۆشنبیرى مودێرن و دیاریکردنى چەمکە مۆدێرنەکان کارمان کرد، ئەم پرسەش لە سەرکەوتنى ئەو گۆڤارەدا رۆڵى گرنگى هەبوو، چونکە لەگەڵ ویستە شاراوەکان و لەگەڵ ئاڵوگۆڕى واقعى ژیان سازگار بوو. کارى رۆشنبیرى مۆدێرن ئیتر تەنیا قسەکردن و بزواندنى هەست و سۆزى جەماوەر نییە، بەڵکوو دەبآ وەک خولقێنەر و رێکخەر لە ژیانى پراتیکى دا چالاکانە بەشدارى بکات".

ئەم پێناسەیە، جیاوازى روانگەى گرامشى لەمەڕ رۆشنبیرى ئایندە و رۆشنبیرى ئۆرگانیک دەردەخات...

تێبینى:
1. بڕوانە بۆئەم وتارەى گرامشى:

Gli Indifferenti، published in La citta futura، See Casare Colombo (ed)، Gramsci e il suo tempo، introduction Mario Spinella، text Francesca Osshipinti (Longanesi & CO.، Milan. 1977)، p.93.

2. دەتوانین پیەرۆ گوپتى بە هاوتاى لیبراڵى گرامشى بزانین. ئەویش وەک گرامشى، لە بنیادنانى فەرهەنگى دیموکراتیکى مۆدێرنى ئیتالیا لە پاش جەنگى یەکەمى جیهانى بەشدارى کرد. رۆژنامەى بڵاوکردەوە، سەنتەرى بڵاوکردنەوەى دامەزراند، ئەویش وەک گرامشى هەر لە تەمەنى لاوى دا لە لایەن فاشیستەکانەوە کوژرا. فاشیستەکان بەهۆى بیروبڕواى دیموکراتیک زۆر ئەشکەنجە و ئازاریان دا، پاشان بۆ فەرانسە دووریان خستەوە، لە فەرانسە بەهۆى برینەکانى مرد. بەڵام دەتوانین هاوکات گۆبێتى بە هاوتاى لیبراڵى کرۆچەش بزانین، بەڵام کرۆچە لە ئاست فاشیستەکان چەندین هەڵوێستى جیاوازى گرتووە.
3. گرامشى لە وتارى "لەمەڕ پرسەکانى باشور"دا، دۆخى کرێکارانى باکور، کە بەهۆى سەرمایەداران دەچەوسێنەوە، لەگەڵ جوتیارانى باشور، کە ئەوانیش بەهۆى سەرمایەداران دەچەوسێنەوە، بەراورد دەکات. بۆ گرامشى گرنگ ئەوەیە بزانێت کە بۆچە ئەم دوو چینە، کە هەر دوو بەهۆى زەخت و دەسەڵاتى بورژوازى دەچەوسێنەوە، لە دەیەى 1920 دا لە دژى سەرمایەدارى و فاشیزم یەک ناگرن. ئەوەى گرامشى راڤەى دەکات تەنیا ئەم پرسە نییە کە کرێکاران و جوتیاران لەگەڵ بورژواکان بە زمانێکى هاوبەش دەدوێن، ئەوان هاوکات لە چەوسانەوە بێزارن، بەڵام کرێکارانى باکور بە زمانێکى جیاواز لەگەڵ جوتیارانى باشور دەدوێن، چوونکە لە ژیانى رۆژانەى خۆیان دا لەگەڵ دیدگاى باکور راهاتوون، ئەم روانگەیەش بارودۆخ و ئایدیۆلۆژى سەرمایەدارى بەیان دەکات، بارودۆخێک کە قازانجى سەرمایەداران دەپارێزێ، نە کرێکارانى باکور. بۆ نموونە کرێکارانى باکور، خەڵکى باشور بە تەمەڵ، تاوانبار و دواکەوتوو دەزانن. گرامشى هەر لەم بابەتەوە دەڵێ رۆشنبیرانى باشور کە پەیوەست بە وردە بورژوازى و چینى ناوەراستى گوندین، لەمەڕ باکور، بە زمانى باشور و هەروەها بە زمانى بروکراسى نەتەوەیى ئیتالیا، دەدوێن. هەموو ئەم زمانانە، بارودۆخ و وشیارییانە، کە هەلومەرجى رۆشنبیرى باشور لەرزۆک دەکەن، زەمینەى بە دەسەڵات گەیشتنى فاشیزم هەموار دەکەن. ئەوان بە پیر فاشیزمەوە چوون.
4. لێرەدا مەبەستى گرامشى کرۆچە و جوستینۆ فۆرتۆناتۆ یە.
5. یاداشتەکانى گرامشى لەمەڕ مێژوویى رۆشنبیرانى ئیتالیا بەشێوەى جدى، گەزندە و لێبڕاوانە هەڵوێستى سیاسى کولتورى رۆشنبیرانى ئیتالیا دەنرخێنێ. ئەو لە شرۆڤەکردنى هەڵوێستى رۆشنبیرانى ئیتالیا لە سەردەمى هیۆمانیزم و رێنێسانس دا، ئاماژە بە دیدگاى ناریالیستى زۆربەى رۆشنبیران دەکات. لە کاتێک دا وڵاتانى دیکەى ئەوروپایى، بۆ وێنە فەرانسا و بریتانیا لە هەڕەتى گەشەى ئابوورى، سیاسى، کولتورى و کۆمەڵایەتى دا بوون، ئیتالیا لە کاروانى پێشکەوتن وەدوا کەوت. گرامشى دەڵى، رۆشنبیرانى ئیتالیا لەجیاتى گرنگیدان بە پرسى نەتەوى، هەڵوێستى ئەنترناسیۆناڵیستییان گرتەبەر. بڕوانە بۆ:

Quaderno 12، of his Quaderni del carcere، ed. Valentino، 4 vols (Giulio Einaudi Editore، Turin، 1975)، pp. 1513-52: also pp. 652-3، 906، 1054، 1828-9، 1910، 1913، 1935، 2350.

سەرچاوە:
انتونیو گرامشى، فراسوى مارکسیسم و پست مدرنیسم، رناتە هالوب، ترجمە محسن حکیمى، نشر چشمە، لاپه‌ره‌کانی (254-271).