رۆشنگه‌رى چییه؟
?was ist Aufklärung
ئیمانوێل کانت
و: هادى محه‌مه‌دى
بزاڤی
فه‌لسه‌فه‌ی رۆشنگه‌ری نزیکه‌ی 300 ساڵ پێش ئێستا له ئوروپا ده‌ستی پێکرد و کولتور و داب و نه‌ریتی کۆنی له‌به‌ر یه‌ک هه‌ڵوه‌شاند
و بناغه‌ی فه‌رهه‌نگ و ئه‌قڵانیه‌تی مۆدێرنی دامه‌زراند. به‌ڵام گه‌لانی رۆژهه‌ڵاتی
ناڤین هێشتا له دۆخی ره‌ش و سیخناخی دۆگماتیزم و تاریک بیری دان. هێشتا فه‌رهه‌نگی ئه‌م ده‌ڤه‌ره به چه‌مک
و بنه‌مای دین و ئه‌فسانه و ترس و تابو سیخناخه و بیر و ئه‌ندێشه‌ی خه‌ڵکی ئه‌م
ده‌ڤه‌ره‌ی زنجیر کردووه.
ده‌وڵه‌تانی
ئه‌م هه‌رێمه هێشتا به مێتۆ‌دی سه‌ره‌ڕۆیی و دیسپۆتیزم حکومه‌ت ده‌که‌ن و ده‌سه‌ڵاتێکی
تۆتالیتێری تۆخ و تاریک و پڕ له زه‌بر و زه‌نگ به‌ڕێوه ده‌به‌ن. بێگومان بۆ ئەوه‌ی
جڤاتانی رۆژهه‌ڵاتی ناڤین رنێسانسێکی کولتوری و مه‌عریفی پێکبێنن، پێویسته هه‌موو
تاکه‌کان به رۆشنگه‌ری بگه‌ن و به هێزی ئه‌قڵ و تێگه‌یشتنی خۆیان بوێرانه هه‌موو
فاکت و دیارده‌کان بنرخێنن. نرخاندنێکی دیالکتیکی هێگلی، که لایه‌نه باشه‌کان وه‌رده‌گرێ،
لایه‌نی چه‌وت و دزێو ده‌سڕێته‌وه و به سه‌نتێز و دۆخێکی ته‌با و شیاو ده‌گات.
ئەم بابەتە وه‌رگێڕانی وتارێکى بەناوبانگى ئیمانوێل
کانتە کە دیسامبرى 1784 لە گۆڤارى برلینیشە مونانتس شریفت دا چاپ کراوە. کانت له‌م وتاره‌دا به رۆشنترین شێوه چه‌مکی
رۆشنگه‌ری راڤه ده‌کات.
وه‌رگێڕ
رۆشنگه‌رى یان رۆشنبینى، یانى ئەوە کە مرۆڤ له قۆناغی پێنه‌گه‌یشتوویى[1] و
لاوازى {ئەقڵی} دەرباز ببێت[2].
پێنه‌گه‌یشتوویى یانى ئه‌وه که مرۆڤ نه‌توانێ ئه‌قڵ و فامى خۆى به‌کاربێنێ و
رکێفى خۆى به که‌سێکى تر بسپێرێ.
ئه‌م پێنه‌گه‌یشتووییه
خه‌تاى مرۆڤ خۆیه‌تى، چوونکه هۆکارى ئه‌م شته لاوازى ئه‌قڵ و فام نییه. به‌ڵکوو
هۆى ئه‌وه‌یه که مرۆڤ له خۆى دا هه‌ست به ئیراده و بوێرى ناکا و رکێفى خۆى به
ئه‌ویدى ده‌سپێرێ. "دلێر به[3]و ئه‌قڵى خۆت به‌کار بێنه!" ئه‌مه‌یه
دروشمى رۆشنگه‌رى.
ته‌مه‌ڵى و ترسنۆکى
ده‌بێته هۆى ئه‌وه که به‌شێکى به‌رین له مرۆڤه‌کان، سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى که
سروشت سه‌رده‌مێکه پێى گه‌یاندوون[4] و
له کونتروڵى ئه‌ویدى ده‌ربازى کردوون، دیسان به ویستى خۆیان به‌درێژایى هه‌موو ته‌مه‌ن
وه‌کو کۆیله بمێننه‌وه و خه‌ڵکى تر بتوانن به‌ئاسانى خۆیان بکه‌ن به سه‌رپه‌رشتیان.
پێنه‌گه‌یشتوویى یانى ئاسووده‌یى.
تا کتێبێک هه‌یه که
ده‌رفه‌تى تێگه‌یشتنم بۆ ده‌ڕه‌خسێنێ، تا که‌شیشێک هه‌یه که وه‌ک ویژدانى من ده‌ور
ده‌بینێ و خه‌مه‌کانم ده‌ڕه‌وێنێ، تا پزیشکێ هه‌یه که خورد و خۆراکم بۆ دیارى ده‌کا
و... ئیدى پێویست ناکات من زه‌حمه‌ت به خۆم بده‌م، ئه‌گه‌ر پووڵم هه‌بێ ئیدى پێویستم به بیرکردنه‌وه
نییه. خه‌ڵکى تر ئه‌م کاره دژواره بۆ من و [له‌جیاتى من] ئه‌نجام ده‌ده‌ن. سه‌رپه‌رشته‌کان
بۆوه‌ى پێگه‌شتوویى له‌به‌رچاو به‌شێکى زیاتر له مرۆڤه‌کان (له‌وانه تێکڕاى
ژنان) به ئاسته‌م و دژوار پیشان
بده‌ن، پیلان و به‌رنامه‌ى گونجاو داده‌رێژن. ئه‌مان پاش ئه‌وه‌ى گیانله‌به‌رانى ده‌سته‌مۆى
خۆیانیان به باشى که‌رکرد، به وردى چاودێرى ده‌که‌ن که نه‌کا ئه‌م ئاژه‌ڵانه ره‌وڕه‌وه‌ى[5]
مناڵى، زیندانێک که ئه‌وان سازیان کردووه، تێکبشکێنن. ئه‌وجار پێیان ده‌ڵێن ئه‌گه‌ر
به ته‌نیا وه‌ده‌رکه‌ون تووشى مه‌ترسى و گرفتى گه‌وره ده‌بن. به‌ڵام ئه‌م مه‌ترسیانه
ئه‌وه‌نده‌ش گه‌وره نین، چونکه مرۆڤ پاش چه‌ند جار گلان و خلیسکان خاراو ده‌بێت.
به‌ڵام بوونى نمونه‌یه‌کى سه‌رنه‌که‌وتوو به‌سه بۆ ئه‌وه‌ى هه‌مووان له‌م ئه‌زموونه
بترسێنن.
بۆ هه‌ر تاکێک به
ته‌نیایى زۆر دژواره که بتوانێ خۆى له پێنه‌گه‌یشتوویى که وه‌ک سروشتى دووهه‌مى
ئه‌و ده‌رکه‌وتووه، ده‌رباز بکات. ئه‌و له‌گه‌ڵ ئه‌م دۆخه راهاتووه، خۆشى ده‌وێ
و به‌ڕاستى ناتوانێ ئه‌قڵى خۆى به‌کاربێنێ، چونکه هه‌رگیز وه‌ها ده‌رفه‌تێکیان
پێنه‌داوه. یاسا و رێساکان [که پێشتر دانراون]، وزه و تواناکانى مرۆڤیان کوێر
کردۆته‌وه و ئه‌گه‌ر که‌سێکیش ئه‌م زنجیرانه بپچڕێنێ له‌گه‌ڵ دۆخێکى ئاڵوزو ته‌ماوى
به‌ره‌وڕوو ده‌بێ، چونکه ئازادى له‌م دۆخه بۆ ئه‌قڵى ئه‌و شتێکى نامۆیه. که‌وابوو
زۆر ده‌گمه‌نن ئه‌و که‌سانه که توانیویانه ئه‌قڵى خۆیان په‌روه‌رده بکه‌ن و پێبگه‌ن
و پاشان به دڵنیایى هه‌نگاو هه‌ڵێنن.
به‌ڵام ئه‌گه‌ر کۆمه‌ڵێک[6]
بتوانێ به روشنبینى بگات ره‌نگه ئه‌گه‌ر ئاسته‌نگى بۆ سازنه‌که‌ن به ته‌واوى سه‌رده‌که‌وێ.
چونکه هه‌رده‌م چه‌ند که‌سێکى "خۆئه‌ندیش"[7] ــ
ته‌نانه‌ت له‌نێوان سه‌رپه‌رشتانیش که بۆ خه‌ڵک دانراون ــ په‌یدا ده‌بن که پاش
ئه‌وه‌ى کۆتى کۆیله‌تى تووڕده‌ده‌ن، رۆحى رێزى ئه‌قڵانى به‌هاکان و ئه‌نجامى زاتى
مرۆڤ که بریتیه له بیرکردنه‌وه، له ده‌ڤه‌رى خۆیاندا په‌ره پێده‌ده‌ن. سه‌یر
ئه‌وه‌یه که هه‌ر ئه‌و که‌سانه‌ى که پێشتر به ده‌ستى ئه‌م که‌سانه
زنجیرکراون، ئه‌گه‌ر ئێستا به‌هۆى چه‌ند که‌س له‌و سه‌رپه‌رشتانه که هێشتا به
رۆشنبینى نه‌گه‌یشتوون هان بدرێن، ئه‌مان ناچار ده‌که‌ن که هه‌روا له ژێر نیرى
پێنه‌گه‌یشتوویى بمێننه‌وه. که‌وابوو، به‌مجۆره چاندنى تۆوى پێشداوه‌رى پڕخه‌ساره،
چونکه پێشداوه‌رى سه‌رئه‌نجام به‌رۆکى خاوه‌نه‌که‌ى ده‌گرێته‌وه. به‌مپێیه
گرووپه‌کان به‌شێنه‌یى به رۆشنبینى ده‌گه‌ن. ره‌نگه به شۆرشێک دیسپۆتیزمى تاکى،
زه‌خت و زۆرى چاوچنوکانه و ده‌سه‌ڵاتخوازانه بڕۆخێت، به‌ڵام له مێتۆدى بیرکردنه‌وه‌دا
ریفۆرمى راسته‌قینه پێکنایه‌ت و پێشداوه‌رى نوێ له که‌نار پێشداوه‌رى کۆن جێگیر
ده‌بێ و ده‌بێته ئامێرى جه‌ماوه‌رى مه‌زنى دوور له ئه‌قڵ و ئه‌ندێشه.
بۆ گه‌یشتن به
رۆشنبینى هیچ شتێ پێویست نییه بێجگه له ئازادى. ئه‌ویش به ئاسانترین شێوه،
یانى: ئازادى به‌کارهێنانى ئه‌قڵ له‌مه‌ڕ پرسه گشتیه‌کان[8] به‌شێوه‌ى
هه‌مه‌لایه‌نه. به‌ڵام هه‌رده‌م ده‌بیستم که هاوار ده‌که‌ن بیرمه‌که‌نه‌وه!
سیستمێک ده‌ڵێ: بیرمه‌که‌نه‌وه! ئه‌زموون بکه‌ن. به‌رێوه‌به‌رى ماڵى ده‌ڵێ: بیرمه‌که‌نه‌وه!
پوڵ کۆکه‌نه‌وه! که‌شیش ده‌ڵێ: ئه‌قڵ به‌کار مه‌هێنن! ئیمان بێنن! (ته‌نیا سه‌روه‌رێک[9] له
جیهان دایه که ده‌ڵێ به ویستى خۆتان به قووڵى و به فراوانى بیربکه‌نه‌وه، به‌ڵام
گوێ له ده‌ستووره‌کان بگرن!)
هه‌موو ئه‌م شتانه ئازادى به‌رته‌سک ده‌که‌نه‌وه.
به‌ڵام کام ئاسته‌نگ رێگاى رۆشنگه‌رى ده‌گرێت؟ یان کام هۆکار نه هه‌ر ئاسته‌نگ
نییه، به‌ڵکوو رۆشنگه‌رى سه‌رده‌خات؟ ده‌کرێ به‌مجۆره وڵامى ئه‌م پرسیاره بده‌ینه‌وه:
ده‌بێ هه‌رده‌م "رۆڵى گشتى ئه‌قڵ" مان ئازاد بێ، ئه‌مه تاقه ئامێرێکه
که ده‌توانێ مرۆڤ به روشنبینى بگه‌یه‌نێ، به‌ڵام رۆڵى تایبه‌تى[10] ئه‌قڵ
ره‌نگه به‌رته‌سک و سنورداربێت، ئه‌مه‌ش له‌ئاست گه‌شه‌ى رۆشنگه‌رى دژوارى تایبه‌ت
دروست ناکات. مه‌به‌ستم له"ده‌ورى ئه‌قڵ بۆ نرخاندنى پرسه گشتیه‌کان"
ئه‌وه‌یه که که‌سێک وه‌ک که‌سێکى "زانستخواز"[11] له‌ئاست گرووپى خوێنه‌رانى ئه‌قڵى خۆى به‌کاردێنێ
و مه‌به‌ستم له رۆڵى تایبه‌تى ئه‌و رۆڵه‌یه که که‌سێک ده‌توانێ وه‌ک به‌رپرسێکى
ئیدارى یان مه‌ده‌نى دیاریکراو ئه‌قڵى خۆى به‌کاربێنێ.
به‌ڵام له هه‌ندێ
پرسدا که بۆ ژیانى گشتى سودمه‌ندن، مکانیزمێکى تایبه‌ت پێویسته، که به‌پێى ئه‌و
ده‌بێ هه‌ندێ له ئه‌ندامانى کۆمه‌ڵ [به بێ نواندنى ئیراده‌ى خۆیان] مێتۆدێکى په‌سیڤ یان هه‌بێ، تا حکومه‌ت
بتوانێ به یارمه‌تى هاوئاهه‌نگى وشیارانه، ئه‌وان به‌ره‌و ئامانجى گشتى رێنوێنى
بکات، یان لانیکه‌م نه‌هێڵێ له‌مپه‌رێک بۆ ئه‌و ئامانجه سازبکه‌ن. له وه‌ها
دۆخێکدا ئیدى به‌کارهێنانى ئه‌قڵ پێویست نییه به‌ڵکو مرۆڤ ده‌بێ ته‌سلیم بێت. به‌ڵام
کاتێ که ئه‌م که‌سه، که پاژێکه له پێکهاته‌ى ئه‌و سیستمه، خۆى به ئه‌ندامێک
له کۆمه‌ڵ بزانێ ــ یان ته‌نان ئه‌ندامێک له کۆمه‌ڵى مه‌ده‌نى جیهانى ــ ئه‌وجار
ده‌توانێ وه‌ک زانستخوازێک که به‌رهه‌مه‌کان بۆ کۆمه‌ڵێکى راسته‌قینه ده‌نووسێ،
ئه‌قڵى خۆى به‌کاربێنێ و ئه‌و کارانه‌ش راپه‌ڕێنێ که وه‌ک که‌سێکى په‌سیڤ پێیان
سپاردووه. که‌وابوو، ئه‌گه‌ر که‌سێکى میلیتان که ده‌ستورێک له سه‌رۆک وه‌رده‌گرێت، له کاتى خزمه‌ت
دا راشکاوانه له‌مه‌ڕ ئاکام و سودمه‌ندى ئه‌و ده‌ستوره باس و شیکارى بکات،
کارێکى پڕخه‌سار ده‌کات. ئه‌و ده‌بێ ته‌سلیمى ده‌ستوره‌کان بێت. به‌ڵام ناکرێ وه‌ک
که‌سێکى زانستخواز له‌مه‌ڕ کێشه‌کانى جه‌نگ و میلیتاریزم قسه بکات و له‌گه‌ڵ خه‌ڵک
باسى بکات تا ئه‌وان داوه‌رى له‌سه‌ر بکه‌ن.
هیچ شارومه‌ندێک
ناتوانێ له‌ئاست سیستمى ماڵیات سه‌رپێچى بکات. ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر که‌سێک له‌ئاست
ماڵیات دان ره‌خنه و ناره‌زایه‌تى ده‌رببڕێ، ئه‌گه‌ر دانى ماڵیات بۆ ئه‌و پێویست
بێت، کارێکى ناشیاو ده‌کاو ده‌بێ سزا بدرێت. به‌ڵام ئه‌گه‌ر هه‌ر ئه‌م که‌سه وه‌ک
که‌سێکى زانستخواز، راشکاوانه ره‌خنه له ناله‌بارى و سته‌مکارى ئه‌م ماڵیاته
بگرێت، به‌پێچه‌وانه‌ى ئه‌رکى شارومه‌ندى نه‌جوڵاوه‌ته‌وه. وه‌ک چون مه‌لایه‌ک ده‌بێ
له‌گه‌ڵ فه‌قێکان و ئیمانداران به‌پێى "بنه‌ماکانى مه‌زهه‌ب" قسه بکات،
چونکه سه‌ره‌تا ئه‌م مه‌رجه‌ى قه‌بوڵ کردووه. به‌ڵام وه‌ک که‌سێکى زانستخواز ته‌واو
ئازاده و ته‌نانه‌ت ده‌بێ هه‌موو ئه‌ندێشه‌ى نیازپاکانه و شیاوى خۆى له‌مه‌ڕ که‌موکورتى
ئه‌و پره‌نسیپانه باس بکات و ئه‌گه‌ر پێشنیارێکى بۆ باشکردنى ئه‌و مه‌زهه‌ب و
کلیسایه هه‌یه، به خه‌ڵک بیڵێت، ئه‌مه کارێکى شیاو و ره‌وایه. چونکه ئه‌و شته‌ى
که ئه‌و به‌پێى پیشه و وه‌ک کارگێڕى کلیسا فێرى خه‌ڵکى ده‌کات، خۆى به‌شێوه‌ى
ئازادى و دڵخواز هه‌ڵینه‌بژاردووه،
به‌ڵکوو ئه‌ویان دیارى کردووه تا ئه‌و شتانه به خه‌ڵک بڵێته‌وه. ئه‌و ده‌ڵێ:
کلیساى ئێمه شێوه‌ى په‌روه‌رده‌ى به فڵان شێوه‌یه و بنه‌ماکانى ئه‌مه‌یه.
پاشان سودمه‌ندى پراتیکى ده‌رسه‌کانى کلیسا بۆ فێرخوازان باس ده‌کات، چونکه ره‌نگه
ئه‌م ده‌رسانه راستیه‌کیان تێدابێت. به‌ڵام ئه‌گه‌ر ئه‌م ده‌رسانه شتێکیان
تێدابێت که له‌گه‌ڵ بیروبڕواى ئه‌و ناکۆک بن ئیتر ناتوانێ له‌رووى ویژدانه‌وه
درێژه به‌کار بدات و ده‌بێ ده‌ست له کاره‌که‌ى هه‌ڵگرێت.
به‌مجۆره به‌کارهێنانى
ئه‌قڵ بۆ مامۆستایه‌کى به‌رپرس له‌ئاست گرووپى ئیمانداران کارێکى تایبه‌تیه، چونکه
وه‌ها کۆبونه‌وه‌یه‌ک سه‌ره‌ڕاى به‌رفراوانى، کۆبوونه‌وه‌ى خه‌ڵکى ئه‌و کلیسایه‌یه
که به له‌به‌رچاوگرتنى دۆخى کلیسا ئیتر مامۆستا وه‌ک که‌سێکى که‌شیش ئازاد نییه
و نابێ ئازاد بێت، به‌ڵکوو که‌سێکه که له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتى کلیساوه به‌کار
گیراوه تا ئه‌م کاره ئه‌نجام بدات. به‌پێچه‌وانه‌وه، ئه‌و وه‌ک که‌سێکى
زانستخواز به نوسراوه‌کانى له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵ و له‌گه‌ڵ جیهان ده‌دوێ و، وه‌ک مه‌لایه‌ک
که ئه‌قڵى خۆى له پرسه گشتیه‌کاندا به‌کاردێنێ، له به‌کارهێنانى ئه‌قڵى دا
ئازادى بێسنورى هه‌یه و ده‌توانێ به‌ناوى خۆیه‌وه ئازادانه قسه‌بکات. چونکه ئه‌م
خاڵه که ده‌بێ سه‌رپه‌رشتانى خه‌ڵک خۆیان که‌سانى پێنه‌گیشتوو بن قسه‌یه‌کى دور
له ئه‌قڵه و په‌ره به نائه‌قڵانیه‌ت ده‌دات.
به‌ڵام ئایا ناکرێ
گرووپێک له که‌شیشان بۆ نموونه کۆمه‌ڵێکى کلیسایى یان کلاسیس[12] ى
پله‌به‌رز، ئه‌م مافه‌ى هه‌بێت تا له‌نێو خۆیان دا له‌مه‌ڕ هه‌ندێ بنه‌ماى نه‌گۆڕێ
مه‌زهه‌بى پێکه‌وه سوێند بخۆن به‌مجۆره به‌شێوه‌ى دایمى سه‌رپه‌رشتى هه‌موو ئه‌ندامان
و له ڕێى ئه‌وانیشه‌وه هه‌موو خه‌ڵک بکه‌ن؟ من ده‌ڵێم نا، وه‌ها شتێک ئیمکانى
نییه. په‌یمانێک که بۆ هه‌میشه رێگه‌ى گه‌یشتنى ره‌گه‌زى مرۆڤ به رۆشنگه‌رى ببه‌ستێ،
کارێکى پووچ و بێهوده‌یه، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر به‌رزترین ده‌سه‌ڵات و ئه‌نجومه‌نى
قانوون دانان و شکۆمه‌ندترین په‌یمانى ئاشتى په‌سه‌ندیان کردبێت. هیچ سه‌رده‌مێک
ناتوانێ سوێند له‌سه‌ر یاسایه‌ک بخوات تا سه‌رده‌مى دواتر یه‌خسیر بکات، به‌جۆرێک
که قه‌ت نه‌توانێ ده‌رک و تێگه‌یشتنى خۆى گه‌شه پێبدا و هه‌ڵه‌کان بسڕێته‌وه و
به گشتى شاڕێى رۆشنگه‌رى بگرێته‌به‌ر.
وه‌ها کارێک جنایه‌تێکه
له دژى سروشتى مرۆڤ که له سه‌ره‌تاوه پێشکه‌وتن به شاڕیى رۆشنگه‌رى دا، وه‌ک
ئامانج و ئاکامى ئه‌و دانراوه و به‌ره‌کانى داهاتووه ئه‌و مافه‌یان هه‌یه ئه‌م
جۆره بڕیارانه به سه‌ره‌ڕۆیانه و ناڕه‌وا بزانن و به‌ته‌واوى تووڕى بده‌ن. پێوه‌رى
نرخاندنى یاسا و رێساکان بۆ خه‌ڵک ئه‌وه‌یه که ئایا ئه‌م خه‌ڵکه خۆیان ئه‌م
یاسایه‌یان داناوه یان نا؟ به‌ڵام ده‌کرێ بۆ سه‌رده‌مێکى کورت و دیاریکراو تا
پێکهاتنى یاسایه‌کى باشتر، یاساى پێشوو هه‌بێت، تا نه‌زم و ئاسایش بۆ شارۆمه‌ندان و
به‌تایبه‌ت که‌شیشان فه‌راهه‌م بکات بۆوه‌ى ئازاد بن وه‌ک زانستخواز راشکاوانه، به
نوسراوه‌کانیان راى خۆیان له‌مه‌ڕ هه‌ڵه و که‌موکۆرتى یاسا و سیستمى ئێستا به‌یان
بکه‌ن، له کاتێکدا که "نه‌زمى باو" هه‌روا سه‌قامگیره ده‌بێ بیروڕاى
جیاواز له‌مه‌ڕ چۆنیه‌تى بارودۆخ ئه‌وه‌نده تاقى بکرێنه‌وه که بکرێ به روانگه‌یه‌کى
هاوبه‌ش (به زۆرینه‌ى ده‌نگه‌کان) بگه‌ین، پاشان به‌پێى ئه‌م روانگه هاوبه‌شه
پێشنیار به شا بکرێت تا داکۆکى له‌و که‌شیشانه بکات که له‌مه‌ڕ گۆڕینى سیستمى مه‌زهه‌بى
ئێستا روانگه‌یه‌کى دروستتریان هه‌یه و به هاوده‌نگى گه‌یشتوون، هه‌روه‌ها نابنه
له‌مپه‌رى ئه‌و که‌سانه‌ى که هێشتا پێڕه‌وى له یاساى کۆن ده‌که‌ن.
به‌ڵام هاوپه‌یمانى
له‌سه‌ر یاسایه‌کى مه‌زهه‌بى نه‌گۆڕ که که‌س نه‌توانێ لێى به‌گومان بێت، ته‌نانه‌ت
ئه‌گه‌ر وه‌ها په‌یمانێک ته‌نیا تایبه‌ت به سه‌رده‌مى ژیانى مرۆڤێکه‌وه هه‌بێت،
به‌ته‌واوى قه‌ده‌غه‌یه. چونکه به‌درێژایى سه‌رده‌مێک پێش به گه‌شه و پشکوتنى
مرۆڤ ده‌گرێ و به‌ره‌کانى داهاتووش توشى خه‌سار ده‌کات. ئه‌ڵبه‌ت مرۆڤ ده‌توانێ
رۆشنبینى خۆى له‌مه‌ڕ پرسه‌کان دوا بخات، به‌ڵام چاوپۆشى له رۆشنگه‌رى بۆ خۆى و به‌تایبه‌ت
بۆ به‌ره‌کانى داهاتوو، وه‌ک پێشێلکردنى مافى پیرۆزى مرۆڤایه‌تى حساب ده‌کرێ. ئه‌گه‌ر
خه‌ڵک مافى ئه‌وه‌یان نییه یاسایه‌ک بۆ خۆیان دابڕێژن، پادشاش وه‌ها مافێکى نییه.
چونکه پرستیژى یاساى پاشا له‌م راستییه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێ که ئیراده‌ى خه‌ڵکى
له‌گه‌ڵ دابێ و خۆى هێماى یه‌کێتى جه‌ماوه‌ر بێت. ئه‌گه‌ر پادشا ته‌نیا بۆ ئه‌وه
تێبکۆشێ که ئه‌و رێفورمه‌ى به‌رێوه‌یه له‌گه‌ڵ نه‌زمى مه‌ده‌نى سازگار بێت، ده‌توانێ
پێڕه‌وانى خۆى ئازاد بکات تا ئه‌و شته‌ى بۆ رزگارى خۆیان به چاکى ده‌زانن، ئه‌نجامى
بده‌ن. ئیدى کارێک له ئه‌ستۆى ئه‌و نییه مه‌گه‌ر پێشگرتن له‌و که‌سانه که به
رووهێنان بۆ توندوتیژى پێش به تێگه‌یشتن و وشیاربوونه‌وه‌ى خه‌ڵک ده‌گرن. ئه‌گه‌ر
مه‌قامى باڵاى سه‌لته‌نه‌ت نوسراوه‌ى پێڕه‌وانى خۆى که بۆ گه‌یشتن به ڕاى هاوبه‌ش
پێکه‌وه مشتومڕ ده‌که‌ن بخاته ژێر چاودێرى ده‌وڵه‌ت، تووشى زیان ده‌بێت. چونکه
کاتێ بیه‌وێ ئه‌م کاره بکات، ره‌نگه سه‌رزه‌نشتى بکه‌ن که: "رۆشنگه‌ران
یاسا له قه‌یسه‌ر وه‌رناگرن"[13]-
یان ره‌نگه زیاتر کاتێ هانا بۆ وه‌ها کونترۆڵێک ببات ده‌سه‌ڵاتى باڵاى خۆى نزم و
په‌ست بکات که به‌پێچه‌وانه‌ى پێڕه‌وانى دیکه، داکۆکى له دیسپۆتیزمى مه‌عنه‌وى
دیکتاتۆران بکات.
ئێستا ئه‌گه‌ر
بپرسن ئایا به سه‌رده‌مى رۆشنگه‌رى گه‌یشتووین؟ ده‌ڵێم نا. به‌ڵام له سه‌ره‌تاى
رۆشنگه‌رى داین. له‌م دۆخه‌دا هه‌موو خه‌ڵک ئه‌و ده‌رفه‌ته‌یان نییه و ناشکرێ ئه‌و
ده‌رفه‌ته‌یان پێ بدرێت که له پرسه دینیه‌کان دا به‌بێ رێنوێنى ئه‌ویدى به
دڵنیاییه‌وه ئه‌قڵى خۆیان به‌کاربێنن. له‌م بابه‌ته‌وه هێشتا ئاسته‌نگ زۆره. به‌ڵام
چه‌ندین هێماى رۆشنمان له‌به‌ر ده‌ست دایه که هه‌ر ئێستا له‌ئاست جه‌ماوه‌ر زۆر
ده‌رفه‌ت هه‌موار ده‌بێت تا خه‌ڵک بتوانن ئازادانه بچنه پێش و له‌مپه‌ره‌کانى
رۆشنگه‌رى گشتى و پێنه‌گیشتوویى به‌شێنه‌ى بسڕنه‌وه. که‌وابوو، سه‌رده‌مى ئێمه سه‌رده‌مى
سه‌ره‌تاى رۆشنگه‌رى یان [به وته‌یه‌کى رۆشنتر] سه‌ده‌ى فریدریکه[14].
شالیارێک که به
ئاسانى ده‌ڵێ: من مافى ئه‌وه‌م نییه که خه‌ڵک ناچار بکه‌م کار و ئه‌رکى مه‌زهه‌بى
ئه‌نجام بده‌ن، به‌ڵکوو خه‌ڵک له‌و پرسانه‌دا ئازادن، پادشایه‌ک که ناوى به‌رزى
خاوه‌ن تولێرانس له خۆى نانێت و ئه‌و شته ره‌ت ده‌کاته‌وه، به راستى پادشایه‌کى
روشنبینه و شایانى ئه‌وه‌یه که خه‌ڵکى جیهان و به‌ره‌کانى داهاتوو به‌مجۆره
ستایشى بکه‌ن که ره‌گه‌زى مرۆڤى ــ لانیکه‌م له هه‌رێمى ژێر ده‌سه‌ڵاتى خۆى دا
ــ له کۆیله‌تى ده‌روونى رزگار کردووه و ئازادى به هه‌موان داوه تا له هه‌موو
پرسێکى ویژدانى دا ئه‌قڵیان بکه‌ن به سه‌رپشک.
له سه‌رده‌مى وه‌ها
میرێک دایه که ئاییندارانى پله‌به‌رز ده‌رفه‌تیان پێدراوه تا وه‌ک زانستخواز به
بێ ئه‌وه‌ى ئه‌رکى پیشه‌ییان خه‌وشدار ببێت، به ئازادى و به ئاشکرا له هه‌موو
شوێنێک روانگه‌ى خۆیان که له‌گه‌ڵ بنه‌ماکانى دین ناکۆکه، بۆ هه‌موو خه‌ڵکى دنیا
باس بکه‌ن، تا به پێوه‌رى ره‌خنه بنرخێندرێن. له پێش که‌شیشان دا ئه‌م مافه به
که‌سانێک دراوه که ئه‌رکى پیشه‌یى ده‌ست و پێیان نابه‌ستێ. ئه‌م رۆحه‌ى ئازادى هه‌رێمى
ده‌ره‌وه‌ش ده‌گرێته‌وه، ته‌نانه‌ت ئه‌و شوێنانه‌ش که له ژێر ده‌سه‌ڵاتى ده‌وڵه‌تێکى
ناکارامه دایه. چونکه له‌به‌رچاوى وه‌ها ده‌وڵه‌تێک نمونه‌یه‌کى رۆشن ئاراسته
ده‌کرێ که ئه‌گه‌ر ئازادى هه‌بێت هیچ نیگه‌رانیه‌ک هه‌ڕه‌شه له تێکدانى یه‌کێتى
نه‌ته‌وه‌یى و نه‌زمى گشتى ناکات. ئه‌گه‌ر مرۆڤه‌کان به ئه‌نقه‌ست ناچار نه‌کرین
له بێ ئه‌قڵى دا بمێننه‌وه، به‌شێنه‌یى ئاقڵ و وشیار ده‌بنه‌وه.
من له‌مه‌ڕ رۆشنگه‌رى،
زیاتر له هه‌ر شتى، گرنگیم به"ده‌ربازبوونى مرۆڤ له پێنه‌گه‌یشتوویى و
لاوازى ئه‌قڵى خۆى له بوارى پرسه دینیه‌کان دا" داوه، چونکه ده‌سه‌ڵاتدارانى
ئێمه له بواره‌کانى دیکه، وه‌ک بوارى زانست و هونه‌ر، نایانه‌وێ که رۆڵى سه‌رپه‌رشت
بگێڕن، هه‌روه‌ها پێنه‌گه‌یشتوویى له بوارى دینى دا له هه‌ر جۆره پێنه‌گه‌یشتوویى
دیکه زه‌بوونه‌نانه‌تر و پرخه‌سارتره. به‌ڵام مێتۆدى ئه‌ندێشه‌ى سه‌رۆکى حکومه‌تێک
که له بوارى دینى دا رۆشنگه‌رى په‌ره پێده‌دات له هه‌موو ئه‌م شتانه سه‌رتر ده‌چێ
و به باشى ده‌زانێ که ته‌نانه‌ت له بوارى یاسادانانیش دا ده‌رفه‌ت به پێڕه‌وانى
خۆى بدات که به ئه‌قڵى خۆیان له پرسه گشتییه‌کان بکۆڵنه‌وه و له‌مه‌ڕ مێتودى
باشترى یاسادانان، ته‌نانه‌ت نرخاندنى راستگۆیانه‌ى یاساکانى سه‌رده‌م، له‌گه‌ڵ خه‌ڵکى
دنیا هاوفکرى بکه‌ن، مه‌ترسییه‌کى نییه. نمونه‌ى ده‌گمه‌ن و شایانى ستایشى وه‌ها
پادشایه‌ک، پاشاى خۆمانه که له‌م پرسه‌دا پیشه‌نگى هه‌موو پاشاکانه.
به‌ڵام ته‌نیا که‌سێک
ده‌توانێ بڵێ: ئه‌قڵتان به‌کاربێنن! به ویستى خۆتان به قووڵى و به فراوانى
بیربکه‌نه‌وه، به‌ڵام گوێ له ده‌ستووره‌کان بگرن! - ته‌نانه‌ت ده‌سه‌ڵاتێکى
کۆمارى ئازادیش ناوێرێ وه‌ها شتێک بڵێت ــ مه‌گه‌ر
خۆى رۆشنبین بێ و له تارماییه‌کان نه‌ترسێ و هاوکات بۆ پاراستنى نه‌زمى گشتى ئه‌رته‌شێکى
رێکخراو و بێ ئه‌ژمارى هه‌بێت.
لێره‌دا پرسه‌کانى
مرۆڤ ره‌وتێکى نائاسایى و چاوه‌ڕوان نه‌کراو ده‌گرێته خۆى که ئه‌گه‌ر به وردى سه‌یر
بکرێ هه‌مو شتێکى له ناکۆکى دایه.
واده‌نوێنێ که
ئاستێکى زیاترى ئازادى مه‌ده‌نى بۆ ئازادى رۆحى خه‌ڵک ــ به‌پێچه‌وانه‌ى ئه‌وه‌ى که
سنورێکى نه‌گۆڕ بۆیان دیارى ده‌کات ـ سودمه‌ند بێت و ئاستێکى که‌متر، وه‌ها فه‌زایه‌کیان
بۆ بخولقێنێ که هه‌موو تواناکانیان بپشکوێن.
پاشان کاتێ که
سروشت ئه‌و تۆخمه‌ى که له‌ژێر ئه‌م پێسته سه‌خته [= له په‌ناى ئه‌رته‌شى
رێکخراو و بێ ئه‌ژمارى پارێزه‌رى نه‌زمى گشتى] به میره‌بانى په‌روه‌رده ده‌کات، یانێ هۆگرى و
ویستى ده‌روونى مرۆڤ به ئه‌ندێشه‌ى ئازاد سه‌مه‌ردار بکاو بیپشکوێنێ، ئه‌مه خۆیى
به‌شێنه‌یى له‌سه‌ر شێوازى بیرکردنه‌وه‌ى خه‌ڵک کاریگه‌رى ده‌بێ (له ئاکامدا خه‌ڵک
به‌رده‌وام بۆ رۆشتن به‌ره‌و ئازادى تواناتر ده‌بن) سه‌رئه‌نجام له‌سه‌ر بنه‌ماکانى
ده‌وڵه‌تیش کاریگه‌ر ده‌بێ که ئیتر به‌و ئاکامه ده‌گات، که له‌گه‌ڵ مرۆڤ، که
ئێستا له ماشێن[15]
سه‌رتره، به‌جۆرێک مامه‌ڵه بکات که شایانى مرۆڤ بێت.
کونیگز بێرگ، پرۆس، سیپتامبرى 1784
سه‌رچاوه:
روشن نگرى چیست؟، ترجمه سیروس ارین پور، نشر اگه،
تهران 1377، صص 15-27.
Immnuel Kant: was ist Aufklarung?
Aufsatze zur Geschichte und philosophie. Hrsg. Und eingel. Von Jurgen Zehbe. Gottingen
[4] . (naturaliter
majornnes) یانى لە رووى جەستەیییەوە مەزن و پێگەیشتوون بەڵام
لە رووى فکرییەوە مناڵ و پێنەگەیشتوون.
[6].
(publikuum)
لەئاست (individuum)،
بە ماناى گرووپێک لە مرۆڤەکان لە هەرێم یان وڵاتێک دا. یوهان کریستۆف ئادلۆنگ ئەم
چەمکەى ئاوا پێناسە کردووە: 1) ئاپۆرەى ئەو کەسانەى کە لە شوێنێکى گشتى دا کۆبوونەتەوە،
2) هەموو خوێنەرانى نووسەرێک، 3) هەموو هاوچەرخان کە لەگەڵ ئێمە دەژین.
[7].(selbstdenkend) یەکێ لە چەمکە
گرنگەکانى ئەم وتارەى کانتە. مەبەست ئەو کەسانەیە کە لە یاسا و رێساکان کە پێشتر
دانراون پێڕەوى ناکەن و بە بەکارهێنانى ئەقڵى خۆیان و بە "خۆئەندێشى" کە
ئاکامى زاتى مرۆڤە، لە پرسەکانى جیهان دا رۆشنگەرى دەست پێدەکەن.
[8].
Der offentliche gebrrauch
seiner vernunft، (یانى جۆرێک رۆڵى ئەقڵ کە مرۆڤێک "وەک خۆى"
و وەک زانستخوازێک لە بەرانبەر گرووپى خوێنەرانى بەکارى دێنێ).
[9].
مەبەست فریدریکى مەزن ئەمپراتۆرى پرۆسە.
[10].Privatgebrauch (یانى جۆرێک رۆڵى
ئەقڵ کە کەسێک وەک بەرپرسێک – بۆ نموونە وەک ئەفسەر کارمەند یان کەشیش - بەکارى دێنێ).
[14].
ئاماژە بەوە دەکات کە رۆشنگەرى لە سەردەمى دەسەڵاتى فریدریکى مەزن دا پەرى سەندووە.
سەرکەوتوو سەرفرازن، هاوڕێ گیان. بەڕاستی سودبەخش بوو.
پاسخحذفبەهیوای کاری باشتر و بەرهەمی باشتر بۆ میللەتی کوردی بەشمەینەت.