ئێمه و مۆدێرنيته
ئارتور رامبۆ:
"ده‌بێ به‌ته‌واوى مۆدێرن بين."
ريشه‌ى دوو وشه‌ى "مۆدێرن" (modern) و "مۆدێرنيته" (modernity) ده‌گه‌ڕێته‌وه
بۆ وشه‌ى لاتينى modus كه به ماناى پێوه‌ر، باڵانس و هاوسەنگی دێت. modo يانى: تازه و نوێ، moderatus يانى: باڵانس
و هاوسەنگى. كه‌وابوو مۆدێرن بوون به‌ماناى تازه بوونه، به‌ڵام به‌له‌به‌ر چاوگرتنى
پێوه‌رى زه‌مه‌ن، يانى: هاوچه‌رخ بوون، وشيار بوون له دۆخى زه‌مانه و، سازگارى له‌گه‌ڵ
رۆحى سه‌رده‌م. يان به وته‌ى هێگل يانى رۆڵه‌ى سه‌رده‌مى خۆت بی و رۆحى سه‌رده‌م
به باشى بناسيت.
رەنگە بتوانين کە سه‌ره‌تا و ئاخێزگه‌ى پرۆسه‌ى مۆدێرنيزاسيۆن بەمجۆرە ديارى
بكه‌ين:
له‌م بابه‌ته‌وه بيروڕا جياوازن، به‌ڵام به‌گشتى ئه‌م رووداوانه‌ى خواره‌وه
له ده‌ستپێكردن و گه‌شه‌سه‌ندنى پرۆسه‌كه‌دا گرنگ بووگن:
1) داهێنانى ده‌زگاى چاپ، 1436.
2) روخانى بيزانس (پايته‌ختى ئه‌مپراتۆرى رۆم)، 1453.
3) دۆزينه‌وه‌ى ئه‌مريكا، 1492.
4) بزاڤى ريفۆرماسيۆنى لوتێر، 1520.
5) شۆڕشى سه‌نعه‌تى بريتانيا، 1768.
6) شۆرشى مه‌زنى فه‌رانسا، 1789.
به‌راى هێگل مۆدێرنيته لە سەروبەندى دۆزينه‌وه‌ى ئه‌مريكا، بزاڤی رنێسانس و
ريفۆرماسيۆنى لوتێر دا ده‌ست پێده‌كات.
به راى هايدگر مۆدێرنيته يانى متافيزيك (زه‌ينگه‌رايى) كه به ديكارت ده‌ست
پێده‌كا و به نيچه كۆتايى دێت.
به راى هابرماس مۆدێرنيته له سه‌رده‌مى
كانت و چاخى رۆشنگه‌رييه‌وه ده‌ست پێده‌كات.
شارڵ بودلێر بۆ يه‌كه‌م جار ساڵى
1863 له وتارێكدا له رۆژنامه‌ى فيگارۆ چه‌مكى مۆدێرنيته‌ى به‌كارهێناوه.(1)
* * *
دوو رووى مۆدێرنيته بريتين له:
ئه‌قڵى ئامێرى (تێكنۆلۆژيك) و ئه‌قڵى ره‌خنه‌گرانه (ئپيستمۆلۆژيك). به وته‌يه‌كیتر
ده‌توانين بڵێين دوو رووى مۆدێرنيته بريتين له ژێرخان و سه‌رخان. ژێرخان بريتيه
له ئامێر و پێوه‌ندييه‌كانى به‌رهه‌مهێنان و، سه‌رخان بريتيه له سياسه‌ت،
كولتور، ياسا، هۆنه‌ر، فه‌لسه‌فه و ئيديۆلۆژى.
له سه‌رده‌مى رنێسانس به‌ملاوه
هه‌م له كولتور و هه‌م له شارستانيه‌تى رۆژاوادا گۆڕانكارى گرنگ و بنه‌ڕه‌تى
رووده‌دات. له‌ڕووى ژيار و شارستانيه‌ته‌وه به شۆڕشى پيشه‌سازى (داهێنانى ماشێنى
هه‌ڵم، ده‌زگاى رستن و چنين و زۆر ئامێر و كه‌ره‌سه‌ى تر) پێوه‌ندييه‌كانى مرۆڤ له‌گه‌ڵ
سروشت گۆڕانى قووڵی به‌سه‌ردا دێ و مرۆڤ زۆر زياتر له پێشوو سروشت دەستەمۆ ده‌كات.
له‌ڕووى سياسى كولتوريه‌وه به وه‌ڕێخستنى بزاڤى فه‌لسه‌فه‌ى رۆشنگه‌رى و چه‌سپاندنى
شۆڕشى مه‌زنى فه‌رانسا، له سامانى فكرى كولتورى كۆمه‌ڵگه‌ى رۆژاوايي دا وه‌رچه‌رخانێكى
گرنگ رووده‌دات. يانى پرۆسه‌ى مۆدێرنيزاسيۆن له رۆژاوا هاوكات له دوو ره‌هه‌ندى
سه‌رخان و ژێرخان (كولتور و شارستانيه‌ت)دا رووده‌دات. یانی سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى كه
كه‌ره‌سه و ئامێره‌كانى به‌رهه‌مهێنان نوێ ده‌كرێنه‌وه و مرۆڤ زياتر هه‌ست به
ئاسايش و به‌هره‌مه‌ندى ده‌كات، له كولتورى ره‌خنه‌گرانه‌شدا بزاڤى رێفۆرماسيۆنى
لوتێر سه‌رده‌گرێ و دێن له ده‌وڵه‌ت جياده‌كرێته‌وه. هه‌روه‌ها له درێژه‌ى گه‌شه‌ى
بزاڤى فه‌لسه‌فه‌ى رۆشنگه‌رى دا ئه‌قڵ ده‌بێت به ته‌رازووى نرخاندانى به‌هاكان و
مرۆڤى رۆژاوايى به پێوه‌رى ئه‌قڵى ره‌خنه‌گرانه داب و نه‌ريت و دين و كولتورى خۆى
ده‌نرخێنێ و لايه‌نى ئه‌فسوونى و نائه‌قڵانى لێده‌سڕێته‌وه. وه‌ك ده‌بينين له رۆژاوا
له‌نێوان سه‌رخان و ژێرخان (ئه‌قڵى ئامێرى و ئه‌قڵى ره‌خنه‌گرانه)دا جۆرێك باڵانس
و هاوسەنگى ده‌بينرێ.
ئه‌گه‌ر به‌پێى ئه‌م روانگه‌يه سه‌يرى ناوچه‌ى رۆژهه‌ڵاتى ناڤين به‌گشتى و،
جڤاتى كورده‌وارى به‌تايبه‌تى بكه‌ين، ده‌بينين كێشه‌ى سه‌ره‌كى هه‌موو رۆژهه‌ڵاتى
ناوه‌ڕاست زياتر له ره‌هه‌ندى كولتور و سه‌رخان دايه. چ حكومه‌ته‌كان، چ گه‌لان و
چ تاكه‌كانى رۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست هه‌موويان تێكڕاى ئامێره‌كانى تێكنۆلۆژى رۆژاوايان
به دڵ و گيان وه‌رگرتووه و رۆژانه سودى لێوه‌رده‌گرن. هه‌ر له ئامێر و ماشێنه‌كانى
به‌رهه‌مهێنانه‌وه بگره تا ئۆتۆمبيلى شيك، مۆبايل، كامپيۆتر، كامێرا، سه‌ته‌لايت
و... هەموو بەکاردێنن. به‌لآم ئه‌و بیر و ئپيستمه كه ئه‌م ئامێرانه‌ى خولقاندووه
وه‌رناگرن. يانى دنياى ده‌ره‌كى (ئوبژكتيڤيته)ى رۆژهه‌لآتى ناڤين تا راده‌يه‌ك نوێژه‌ن
كراوه‌ته‌وه، به‌ڵام هێشتا داب و نه‌ريت و كولتور (سوبژكتيڤيته)ى ئه‌م ده‌ڤه‌ره
قه‌تيس و شه‌قڵنه‌شكاو ماوه‌ته‌وه. هێشتا تێكڕاى حكومه‌تكانى ئه‌م ناوچه‌يه حكومه‌تى
نه‌ريتى و ئاينين و بنه‌ماى ياساو ده‌ستوره‌كانيان به‌گشتى ئايينيه.
چ سڕێكى تێدايه، له كاتێكا کە تێكڕاى گۆى زه‌وى (ئوروپا، ئه‌مريكا،
ئاسياى دوور و تا راده‌يه‌كيش ئه‌فريقا) له‌ڕووى كولتور و شارستانيه‌ته‌وه مۆدێرن
كراوه‌ته‌وه، كه‌چى هێشتا كۆمه‌ڵگه‌ى رۆژهه‌ڵاتى نێوه‌ڕاست له چاخى نێوه‌ڕاست دا
خه‌وتووه؟ ف. هێگل رسته‌يه‌كى ئێجگار سه‌رنجڕاكێشى هه‌يه، ئەو دبێژێ: "ئه‌كتيڤ
كردنى ئه‌ندێشه‌كان له ئه‌كتيڤ كردنى دۆخى به‌رهه‌ست دژوارتره"(2)، ئەم
وتەیە لەمەڕ جڤاتی ئێمە تەواو ڕاست وەردەگەڕێ.
ژيار و شارستانيه‌تى رۆژهه‌ڵاتى ناڤين تا راده‌يه‌ك گه‌شه‌ى كردووه و كارا كراوه،
به‌ڵام كولتور و بیرکردنەوه‌ى خەڵکی ئه‌م ده‌ڤه‌ره هێشتا قه‌تيس و به‌ستووه. هۆكارى
ئه‌م ديارده ئاڵۆزه له‌چى دايه؟
رۆژهه‌لآتى ناڤين سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى كه له‌ڕووى جوغرافياى سروشتيه‌وه شوێنى
لێكبه‌سترانى سێ کۆنتینێنتى ئاسيا، ئوروپا و ئافريقايه و ناوه‌ندى جيهانه. يه‌كه‌م
شارستانيه‌تى مێژووش هه‌ر له‌م شوێنه په‌يدا بووه (ژيارەکانى سومر، بابل، ئاشور،
ميديا)، هه‌روه‌ها چوار ئايينى گه‌وره‌ى جيهانى (زەردەشتی، يه‌هود، مه‌سيح، ئيسلام)
له‌م ده‌ڤه‌ره سه‌ريان هه‌ڵداوه و ئاخێزيان كردووه. سێ نه‌ژادى سه‌ره‌كى [ئارى،
سامى، ئالتایی] لەم دەڤەرەدا لێک دەدەن و چه‌ندين نه‌ته‌وه‌ى وه‌ك: عه‌ره‌ب، تورك،
فارس، كورد، به‌لوچ، توركمان، ئاشورى، ئه‌رمه‌نى، سريانى پێکەوە لە ململانێ دان. بەمجۆرە
جڤاتى رۆژهه‌ڵاتى ناڤين له‌ڕووى دینی، كولتورى، زمانى و ئێتنيكيه‌وه ئێجگار فره‌چه‌شن
و جۆراوجۆره و هەر ئەمەش دەرفەتی کێشە و ناکۆکی دەخولقێنێت. هه‌روه‌ها ئەم دەڤەرە
له‌ڕووى ماده‌ى كانزايى و پترۆڵه‌وه ده‌وڵه‌مه‌ندترين شوێنى جيهانه. هه‌موو ئه‌م
فاكتانه له‌ڕووى سياسى، ئابوورى، ژێئۆپلۆتيك و ژئۆئێكۆنۆميكه‌وه گرنگى هه‌ستيار
به‌م ناوچه‌يه ده‌به‌خشن.
له سه‌رده‌مى شه‌ڕى سارددا به‌هۆى
هاوسنوورى ئه‌م ناوچه‌يه له‌گه‌ڵ يه‌كێتى سۆڤيه‌ت، وڵاتانى رۆژاوايى داكۆكيان له
رەوت حكومه‌ته دواكه‌وتوه‌كان ده‌كرد و له سه‌ركوت كردنى بزاڤى چه‌پى و پێشكه‌وتنخوازدا
رۆڵيان هه‌بوو. به‌ڵام له يازده‌ى سپتامبرى 2001 به‌ملاوه ستراتێژى خۆيان گۆڕيوه
و سياسه‌تى پێشووى خۆيان به هه‌ڵه زانيوه. ئێستا ده‌يانه‌وێ به وته‌ى خۆيان
ناوچه‌كه ديموكراتيزه بكه‌ن! بەڵام لە هەر جۆرە بزاڤێکی چەپ و دیمۆکراسی
راستەقینە سڵ دەکەن. له‌م نیوەدا سه‌ره‌ڕاى دژايه‌تى حكومه‌ته دواكه‌وتووه‌كان له‌ئاست
پرۆسه‌ى مۆدێرنيزاسيۆن، زۆر گرووپ و تاقمى سه‌ربه‌خۆش هه‌ن كه له‌ئاست فه‌رهه‌نگ و
بنه‌ماكانى سێكۆلاريزم و ديموكراسى رۆژاوايى دژايه‌تى ده‌كه‌ن و به پاڵپشتى گوتارى
ئاينى - ئيسلامى ده‌يانه‌وێ ئه‌مپراتۆرى ئيسلامى دامه‌زرێنن.
لەمەڕ ئەوە کە بۆچی بیر و کولتووری ئەم دەڤەرە مل بە نوێبوونەوە نادات،دۆكتۆر
داريوش شايگان وته‌يه‌كی سەرنجڕاکێشی هەیە. ئەو ده‌ڵێ: "كێشه و ململانێ
زياتر له‌نێوان ئيسلام و ديموكراسى رۆژاوايى دايه. وڵاتانى ئاسياى رۆژهه‌ڵات كه
نه‌ريتى كونفۆسيۆس يان بوداييان هه‌يه وا نين. له راستيدا هندييه‌كان له خه‌ڵكى
موسلمان مه‌زهه‌بى ترن، نەک هه‌ر مه‌زهه‌بين، به‌ڵكوو له سه‌رده‌مى ئه‌فسانه‌دا
ده‌ژين. هند يه‌ك مليارد حه‌شيمه‌تى هه‌يه، له هند لانيكه‌م 800 مليون نه‌فه‌ر له
دنياى ئه‌فسانه‌يى خۆياندا ده‌ژين. به‌ڵام سه‌ره‌ڕاى ئه‌مه‌ش له‌گه‌ڵ به‌ها و بنه‌ماكانى
ديموكراسى و مۆدێرنيته و دنياى مۆدێرن خۆيان رێكخستووه. له هه‌ڵبژاردندا به‌شدارى
ده‌كه‌ن و ئاکامه‌كانى قه‌بوڵ ده‌كه‌ن. هه‌روه‌ها ئه‌و وڵاتانه‌ش كه نه‌ريتى كونفۆسيۆسى
يان هه‌يه (كامبوج، ڤێتنام، چين، ژاپۆن) تا راده‌يه‌كى زۆر خۆيان له‌گه‌ڵ بنه‌ماكانى
مۆدێرنيته رێكخستووه و خۆيان به ركه‌به‌ر و به‌رهه‌ڵستكارى رۆژاوا نازانن. لەم
نێوەدا ته‌نيا وڵاتانی ئيسلامين کە خۆيان به دوژمنى رۆژاوا ده‌زانن. هۆكاری ئه‌م
پرسه‌ش رۆشنه. ئاخر ئه‌وان رۆژاوا له مه‌سيحيه‌ت دا ده‌بيننەوە. هه‌ر له شه‌ڕى
خاچه‌وه بگره تا ئه‌مڕۆ جۆرێ دوژمنى و ركه‌به‌رايه‌تى له‌نێوان ئه‌م دوو كولتوره‌دا
هه‌بووه."(3)
به‌ڵام داريوش ئاشورى له‌م بابه‌ته‌وه روانينێكى هه‌مه‌لايه‌نه‌ترى هه‌يه:
"جيهانبينى رۆژهه‌ڵات و رۆژاوا له چه‌ندين ره‌هه‌نده‌وه لێک جياوازن: شێوه‌ى
روانينى رۆژهه‌ڵاتى بۆ دنيا، ديدگايه‌كى قه‌تيس و نه‌گۆڕه و گرنگى به نه‌گۆڕى ده‌درێت.
مرۆڤى رۆژهه‌ڵاتى بۆ شته كاتى و مێژووييه‌كان، يانى بۆ فاكتى به‌رهه‌ست(كۆنكرێت)
به‌هايه‌ك قايل نابێ. به‌ڵكوو خواستى ئه‌وه‌يه كه بۆ ئاسايش و ئارامى سه‌رده‌مى
بێ زه‌مه‌ن بگه‌ڕێته‌وه. ئه‌ڵبه‌ت ئه‌مه به‌و مانايه نیيه كه له رۆژهه‌ڵات
دا ئاڵوگۆڕێك رووى نه‌داوه، به‌ڵكوو ره‌وتى ئاڵوگۆڕه‌كان هێنده خاو بوون كه به
مه‌وداى سه‌ده‌كان و هه‌زاره‌كان درێژه‌يان کێشاوه.
"مێژووى رۆژهه‌ڵات زۆر هه‌وراز
و نشێوى پێواوه. به‌ڵام له هه‌موو ئه‌م هه‌وراز و نشێوانه‌دا بنه‌ماكانى ئه‌ندێشه‌ى
رۆژهه‌ڵاتى له‌مه‌ڕ مرۆڤ و جيهان هه‌ر به‌شێوه‌ى نه‌گۆڕ ماوه‌ته‌وه. مرۆڤى رۆژهه‌ڵاتى
به‌رده‌وام به گه‌ڕانه‌وه بۆ رابردوو و به پێڕه‌وى له مۆدێله‌كانى رابردوو ژياوه.
به‌ڵام له ژيار و كولتورى رۆژاوايى دا گرنگی بە گۆڕان دەدرێت: ژيارى رۆژاوايى به
گرنگيدان به زه‌مه‌ن هه‌موو چه‌مك و بنه‌ماكانى خسته‌به‌ر تيشكى توێژينه‌وه و له‌جياتى
گرنگيدان به رابردوو به‌ره‌و ئاينده روانى. له ئه‌نجامى وه‌ها روانگه‌يه‌كدا رۆژاوا
به زانست و تێكنۆلۆژى گه‌يشت و چه‌مكى گه‌شه و پێشكه‌وتنخوازى و گرنگى زه‌مه‌ن و
مێژووی چه‌سپاند و، به‌ستوويى و نه‌گۆڕى ره‌ت كرده‌وه."
ئه‌ڵبه‌ت دەتوانین بێژین کە رنێسانسى
رۆژهه‌ڵاتى ناڤين به‌گشتى و، رينسانسى كورده‌وارى به‌تايبه‌تى ماوه‌يه‌كه ده‌ستي پێكردووه.
مرۆڤى كورد بڕواى به بزاڤ و گۆڕان كردووه و خه‌ريكه له رابردووى قه‌تيس و به‌ستووى
خۆى دادەبڕێت.
ئاشوری لە درێژەدا دبێژێ:
"ئه‌ڵبه‌ت ئه‌مه به‌و مانايه نييه كه رابردووى ئێمه مردووه و له‌نێوچووه
و ده‌بێ خۆمان له‌و باره گرانه ده‌رباز بكه‌ين. مرۆڤ گياندارێكه كه له بوونى
خۆى وشياره و زه‌مه‌ن بۆ ئه‌و سێ ره‌هه‌ندى هه‌يه: رابردوو، ئێستا، ئايۆ. ئه‌م سێ
ره‌هه‌نده له يه‌كتر جياناكرێنه‌وه. مرۆڤ له ئێستادا مێژووى پێشووى خۆى هه‌ڵگرتووه،
يانى ئێستا به‌رهه‌مى رابردووه و مرۆڤ به‌پێى ئێستا و رابردوو ده‌رفه‌ت و ئاراسته‌كانى
ئایۆ ده‌خولقێنێ. مرۆڤ بۆوه‌ى له رابردووى خۆى وشياره، خاوه‌ن مێژووه، بۆوه‌ى كه
خاوه‌ن مێژووه، مرۆڤه. مێژووى تاكي مرۆڤ له هه‌مان كاتدا كه مێژووى تايبه‌تى ئه‌وه،
له‌گه‌ڵ مێژووى كۆمه‌ڵايه‌تى جڤاتێك كه ئه‌و تێيدا چاوى هه‌ڵێناوه و گه‌شه‌ى
كردووه، لێكبه‌ستراوه. له راستيدا مرۆڤ به پێوه‌ندى له‌گه‌ڵ ئه‌ويدى و كۆمه‌ڵگه‌دا
ده‌بێته مرۆڤ، يانى له بوونى خۆى و كه‌سانیتر و شته پاژى و گشتييه‌كان وشيار ده‌بێته‌وه
و به‌م وشياريیه ده‌بێته خاوه‌ن مێژوو. رابردووى مرۆڤ شتێكى مردوو و بێ سه‌مه‌ر
نييه، به‌ڵكوو بناغه‌ى سه‌ره‌كى بوونى مرۆڤه. مرۆڤ به بێ مێژوو بوونى نيیه. مێژووى
مرۆڤ مێژووى نوسراوى كۆمه‌ڵێك نييه كه له ربردوودا له وڵاتێكى تايبه‌ت ژياون.
مێژووى جه‌نگه‌كان، سه‌ركه‌وتن و شكسته‌كان نيیه، به‌ڵكوو هه‌وێن و توخمه‌كانى
رابردووه كه له بێژنگى زه‌مه‌نه‌وه تێپه‌ڕيوه و له گه‌وهه‌رى مرۆڤى ئێستادا
به‌رجه‌سته بووه و كه‌سێتى تاكى يان كۆيى مرۆڤى ئێستا‌ى خولقاندووه.
"به‌ڵام ئێمه چۆن سه‌يرى رابردوومان ده‌كه‌ين؟ پلان داڕشتن بۆ چه‌سپاندنى
ده‌رفه‌ته‌كانى داهاتوو به ماناى ره‌تكردنه‌وه‌ى رابردوو وه‌ك فۆرماسيۆنێكه كه
جێگاى خۆى به فۆرمێكى تر ده‌سپێرێ. ره‌تكردنه‌وه‌ى فۆرماسيۆنێکی مێژوويى كۆمه‌ڵايه‌تی
به دوو شێوه هه‌موار ده‌بێ: به‌شێوه‌ى مكانيكى و ديالكتيكى. ره‌تكردنه‌وه‌ى
مكانيكى يانى هه‌مان پێوه‌ندى هۆكار و هۆكردى هێزه‌كان و گۆڕانى بارودۆخى شتێك به‌هۆى
كاريگه‌رى هێزێكى ده‌ره‌كى، كه له خراپترين دۆخدا ده‌بێته هۆى وێرانى و نابووتى
ئه‌و شته. به‌ڵام ره‌تكردنه‌وه‌ى ديالكتيكى يانى كاريگه‌رى دولايه‌نه‌ى هێزه‌كانى
نێو پێكهاته‌يه‌كى ئورگانيك له‌سه‌ر يه‌كتر كه به‌رهه‌مى ئه‌وان وێرانى نیيه، به‌ڵكوو
هێزه‌كان له ئاستێكى به‌رزتردا يه‌كانگير ده‌بن و سه‌نتێزێكى شياو ده‌خولقێنن: گه‌شه
و ئاڵوگۆڕ. رۆژاواييه‌كان بۆوه‌ى كه چاخى ناوه‌ڕاست تێپه‌ڕێنن و بنه‌ما فكرييه‌كان
و شێوازه‌كانى ژيانى چاخى نێوه‌ڕاست ره‌ت بكه‌نه‌وه، رنێسانسيان خولقاند، يانى گه‌ڕانه‌وه
بۆ كولتورى كۆنى رۆم و يۆنان. بزاڤه ئه‌ده‌بى، هونه‌رى، زانستى و فه‌لسه‌فيه‌كانى
پاش رنێسانس هه‌ر كاميان له‌ئاست بنه‌ما فكرييه‌كانى چاخى نێوه‌ڕاست ئانتيتێزێكيان
خولقاند و به‌مجۆره مێژووى نوێ له‌جياتى مێژووى چاخى نێوه‌ڕاست جێگيركرا. مرۆڤى رۆژاوايى
وشيارانه له‌ئاست مێژوويى چاخى نێوه‌ڕاست هه‌ڵوێستى گرت و تێكوشا تا به پێوه‌ره
تازه‌كان دۆخی مێژوو‌یی هه‌ڵسه‌نگێنێ و به نرخاندنى فه‌رهه‌نگ و كه‌له‌پوورى مێژينه‌ى
خۆى خاڵى ده‌سپێك بخولقێنێ." (4)
"گه‌شه‌ى رۆژاوا لە سه‌ده‌ى
هه‌ڤده‌هه‌م ده‌ست پێده‌كات، يانى له ئوروپا بزاڤێك ده‌ست پێده‌كا كه زۆر ده‌سكه‌وتى
به‌نرخى هه‌بووه و دۆخى ژيانى خه‌ڵكى چ له‌ڕووى مادى و چ له‌ڕووى مینه‌وييه‌وه به‌ته‌واوى
گۆڕيوه. هه‌موو ئه‌و ئاڵوگۆڕانه ديدگا و جيهانبينى کۆمه‌ڵی رۆژاوايى له‌مه‌ڕ مرۆڤ
و پله و پايه‌ى مرۆڤى به‌ته‌واوى گۆڕيوه. له‌و كاته به‌دواوه مرۆڤى رۆژاوايى بۆ
يوتۆپيايه‌ك ده‌گه‌ڕا كه به يارمه‌تى ئه‌قڵ و تێكنۆلۆژى و به زاڵبوون له‌ئاست
سروشت پێى بگات. ئه‌م شارستانيه‌ته كه بناغه‌ى له‌سه‌ر "ئه‌قڵى
متافيزيكى" دامه‌زراوه بۆ رامكردنى سروشت هه‌رده‌م خۆى به ئامێرى ئه‌قڵ و تێكنۆلۆژى
ته‌يارتر كردووه. جيهانگيرىی (universalism) ئه‌م ژياره و ئه‌ندێشه‌ى ئه‌و كه ده‌يه‌وێ تێكڕاى زه‌مين داگيربكات،
سه‌رئه‌نجام رۆژاوا به‌ره‌و ناسينى هه‌موو وڵات و جڤاته‌كان ده‌بات.
"يه‌كێ له ره‌هه‌نده گرنگه‌كانى روانگه‌ى مۆدێرنى رۆژاوايى ئه‌مه‌يه
كه دنيا و كارى دنيا به جدى وه‌رده‌گرێ و مرۆڤ له دياريكردنى جيهاندا رۆڵ ده‌گێڕێ
و بڕواى به جۆرێك ئه‌نجامناسى (teleology) مێژوويى هه‌يه. يانى پێى وايه به خه‌بات و تێكۆشانى خۆى به مه‌نزڵگه
ده‌گات: هه‌وڵ و تێكۆشانى به‌رفراوانى زانست له هه‌موو بواره‌كاندا، توێژينه‌وه‌ى
هه‌موو دار و به‌ردێك، هه‌موو پاژێكى سروشت، تۆژينه‌وه‌ى هه‌موو ئه‌تۆمه‌كان به
ميكروسكۆپ، پشكنينى ئاسمانه‌كان به تليسكۆپ، ئاناتۆمى هه‌موو گيا و گيانداره‌كان،
تۆماركردنى هه‌موو ده‌نگ و چیرۆکه‌كان، توێژينه‌وه و لێكدانه‌وه‌ى هه‌موو زمانه‌كان،
هه‌موو ئه‌مانه له روانينێكه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرن كه هومێدى به ئاينده‌ى مرۆڤ
هه‌يه. به‌ڵام ئێمه به‌رهه‌مى كولتورێكين كه دنيا و كارى دنيا به بێهووده ده‌زانێ.
روانگه‌ى نهێليستى ئێمه هۆكارێكى فه‌رهه‌نگى هه‌ره گرنگه كه دنيايه‌ك به‌ها و
ره‌فتار و كردارى لێده‌كه‌وێته‌وه.
"به‌مجۆره پێوه‌ندييه‌ك له‌نێوان
ئه‌وان و ئێمه‌دا دروست ده‌بێت كه هه‌مان پێوه‌ندى سوژه - ئوبژه (Subject – object) يه له
زانستدا. يانى له كولتورى رۆژاوادا له پاڵ بواره زانستيه‌كانى تر، بوارى رۆژهه‌ڵاتناسى
پێكدێ كه كارى ئه‌و تۆژينه‌وه‌ی مێژوو و كولتورى جڤاتانى رۆژهه‌ڵاته. ئه‌م خاڵه
له‌ڕووى ده‌روونناسيیه‌وه پرسێكى گرنگه. يانى سه‌رده‌مێك له مێژووى ئێمه كه رۆژاوا
سنوور و ئاراسته‌کانى ديارى كردووه. يانى ئيتر دنيا بۆ ئێمه هه‌مان دنياى ئاشناى
خۆمان نیيه. به‌ڵكوو دنيايه‌كه كه ئێمه له‌ئاست ئه‌و نه‌زانين. رۆژاواييه‌كان
وه‌ك "سوژه" (زه‌ينى ناسيار) جێگه و پێگه‌ى ئێمه‌ى "ئوبژه"
(بابه‌تى توێژينه‌وه) ديارى ده‌كه‌ن! بۆ وێنه له‌ڕووى جوگرافييه‌وه رۆژاواييه‌كان
ده‌ورى زه‌مين گه‌ڕان و گوتيان ئه‌و جێگه‌يه كه ئێوه‌ى تێدان ناوى رۆژهه‌ڵاتى ناڤين
(meddle
east)ـه كه ئه‌وبه‌رى رۆژهه‌ڵاتى دووره، ئه‌مبه‌رى رۆژهه‌ڵاتى نزيكه
و باكوورى ئه‌مه‌يه و باشوورى ئه‌وه‌يه. پاشان هاتن له مێژووى ئێمه‌دا توێژينه‌وه‌يان
كرد، مێژووييه‌كى داخراوى قه‌ومى كه وه‌ك هه‌موو مێژووييه‌كى پێش ــ مۆدێرن، سه‌رى
له ئه‌فسانه و ئه‌فسووندا بزربووبوو. به‌ڵام پانتايى كاتى ــ شوێنیی، له ده‌ڤه‌رێكى
دياريكراوى مێژوويى جوگرافی ئه‌ولاتر نه‌ده‌چوو، وه‌ك چينيه‌كان و هندييه‌كان. زه‌ينى
مۆدێرنى رۆژاوايى چه‌مكى "مێژووى جيهانى" خولقاند و له‌ودا جێگا و شوێن و
پێگه‌ى مێژوويى هه‌موو قه‌وم و نه‌ته‌وه‌كانى ديارى كرد. له وه‌ها روانگه‌يه‌كدا
مێژووى جيهانى، مێژووى ره‌وتێكى گه‌شنده‌يه كه له سه‌رده‌مى پێش مێژووه‌وه ده‌ست
پێده‌كا و له زه‌مه‌ندا به‌ره‌و پێش ده‌چێ و ياساى جه‌وهه‌ریى ئەو بریتیە کە گه‌شه
و پێشڤەچوون. هه‌ر له‌به‌ر تيشكى وه‌ها روانگه‌يه‌ك دايه كه چه‌مكى مرۆڤايه‌تى
يان هيۆمانيته (Humanity) به‌ماناى مۆدێرنى وشه‌كه دێته‌ئاراه. يانى مرۆڤێک كه پێشتر ته‌نیا
خاوه‌ن مافى سروشتى بوو دواتر "مافه‌كانى مرۆڤ" ده‌خولقێنێ.
"ئه‌وه كه مرۆڤى رۆژاوايى خۆى به سوژه ده‌زانێ و ئێمه‌ى رۆژهه‌ڵاتى
به ئوبژه حساب ده‌كا خاڵێكى زۆر گرنگ و جێگاى سه‌رنجه. له‌مه به‌دوا ئێمه‌ى رۆژهه‌ڵاتى
بۆوه‌ى پله‌ى شتبوون (ئوبژه) تێپه‌ڕێنين، تێكۆشاين زانستى رۆژاوايى وه‌ربگرين و
ببين به"سوژه"، به‌ڵام له‌م بابه‌ته‌شەوه هه‌رچى زياتر به‌ره‌و پێش چووين
تێكۆشاين زۆرتر خۆمان وه‌ك ئه‌وان لێبكه‌ين. فه‌رهه‌نگ و كولتورى خۆمان فه‌رامۆش
كرد و به‌ته‌واوى شه‌يداى فه‌رهه‌نگى ئه‌وان بووين. ئێمه ئه‌و زه‌مينه مێژوويى
ــ فه‌رهه‌نگييه‌مان نه‌بوو كه ئه‌ندێشه‌ى مۆدێرنى خولقاندبوو، له ئه‌نجامدا گه‌وره‌ترين
كێشه‌ى ئێمه ئاسته‌نگى فكرى كولتورى بوو. ئێمه توانيمان تێكنۆلۆژى و ئامێره‌كانى
مۆدێرنيته وه‌ربگرين، به‌ڵام نه‌مانتوانى كولتور و فكره‌كه‌ى وه‌ربگرين. ئه‌وه
شتێكى سه‌لمێندراوه كه ده‌كرێ تێكنۆلۆژى به‌ده‌ست بێنين، ته‌نانه‌ت ده‌كرێ خۆمان
كامپيۆتر بسازين. به‌ڵام خولقاندنى ئه‌و زه‌مينه فكرى كولتورييه كه دنياى ئه‌ندێشه
رۆشن و مۆدێرن ده‌كاته‌وه، زۆر دژوارتره. ئێمه تا ئێستاش له‌ئاست رۆژاوا خۆمان
به ئوبژه(شت) ده‌زانين. هه‌ر ئه‌م شێوه روانينه (attitude)يه كه پێمان وايه سه‌رچاوه‌ى
هه‌موو كێشه‌كانمان ئه‌وانن. هه‌ركات بيانه‌وێ رژێمێكى سياسى تازه‌مان بۆ دێنن و رژێمى
پێشوو لاده‌به‌ن. ئه‌م جۆره روانينه به‌رهه‌مى هه‌مان پێوه‌ندى سوژه - ئوبژه‌يه.
"بۆ گه‌يشتن به دره‌ك و فامى
ئه‌قڵانى ده‌بێ له فه‌لسه‌فه و زانستى ئينسانيدا شاره‌زا بين، له ناخى فه‌لسه‌فه
و كولتوره‌وه‌يه كه زانستى مێژوويى مرۆڤ به‌رهه‌م دێت. يانى تا به‌م شێوه‌يه رۆژاوايى
نه‌بينه‌وه، يانى تا زه‌مينه‌ى فه‌رهه‌نگى فه‌لسه‌فى رۆژاوا به باشى نه‌ناسين- چونكه
له دنياى رۆژهه‌ڵاتدا هيچ سيستمێكى تيۆرى فكريمان نيیه- هه‌ر له رۆژاوا ده‌ترسين
يان به‌شه‌يداييه‌وه ده‌سه‌ڵاتى قه‌بوڵ ده‌كه‌ين.(5)
ده‌کرێ چ بكه‌ين؟ ئەوەی داریوش ئاشوری لەمەڕ مرۆڤی رۆژهەڵاتی باسی دەکات،
تەواو راستە، بەڵام مرۆڤی کورد جگە لەو زەخت و جەبرە، ستەمی چوار دەوڵەت کولتووری
داگیرکەریشی لەسەرە.
له دنياى مۆدێرنى سه‌رده‌مى ئێنفۆرماسيۆن و گلوباليزاسيۆن دا كه دنيا بۆته
پێكهاته‌يه‌كى يه‌كپارچه و به رايه‌ڵ و تۆڕى ئينترنێت و سه‌ته‌لايته‌كان ته‌نراوه
و ده‌سه‌ڵاتى تۆڕه ماڵيه‌كانى سه‌رمايه و كولتورى سه‌رمايه‌دارى سه‌رده‌مى
زانيارى رۆژ له دواى رۆژ ته‌نگ به ده‌وڵه‌تى نه‌ته‌وه‌يى و كه‌مينه ئێتنيكييه‌كان
هه‌ڵده‌چنێ و ناسنامه ساده و كۆنه‌كان هه‌ڵده‌وه‌شێنێته‌وه و ناسنامه‌ى نوێ و پلۆراڵ
ده‌خولقێنێ، ئێمه‌ى گه‌لى بنده‌ستى ناسنامه دزراو ده‌توانين چ بكه‌ين؟
ئايا رۆشنبيرى كورد له ماوه‌ى ئه‌م 200 ساڵه‌دا به‌شێوه‌ى جدى خه‌م و
ئينتماى نوێژه‌نكردنه‌وه‌ى بیر، ئه‌ده‌ب، كولتور و پێكهاته‌ى سياسى كۆمه‌ڵايه‌تى
كوردستانى هه‌بووه؟
بێگومان له دوو سه‌ده‌ى رابردوودا هه‌وڵ و كۆشش بۆ ئاڵوگۆڕى سياسى ــ كولتورى
له كوردستان زۆر بووه: بزاڤى ئاينى ــ نه‌ته‌وه‌يى مه‌ولانا خاليدى نه‌قشبه‌ندى
كه بۆ يه‌كه‌م جار ناميلكه‌ى ئاينى ــ عقيده‌نامه‌ى كوردى ــ به زمانى كوردى
نووسي و ئۆتۆريته‌ى ده‌سه‌ڵاتى ئه‌مپراتۆرى عوسمانى و بابى عالى خسته‌ژێر پرسيار(1814)،
سه‌رهه‌ڵدانى سێ كوچكه‌ى ئه‌ده‌بى كوردى ميرنشينى بابان(نالى، سالم، كوردى) (1820-1850)
، گه‌شه‌سه‌ندنى وشيارى نه‌ته‌وايه‌تى و ئينتما بۆ دامه‌زراندنى كيانێكى كوردى له
شێعره‌كانى حاجى قادرى كۆيى دا (1880)، كۆششى عبدالله جه‌وده‌ت و ئيسحاق سكوتى بۆ
پێكهێنانى رەوتی گه‌نجانی كورد له ئه‌سته‌مبوڵ و بزاڤى ژياندنه‌وه‌ى گه‌لى
كورد(1918)، كۆششى شه‌ريف پاشا سه‌عيد خه‌ندان بۆ ناساندنى گه‌لى كورد به ولآتانى
دنيا بۆ پێكهێنانى ده‌وڵه‌تى كوردى (1919)، دامه‌زراندنى كۆمارى كوردستان له مه‌هاباد
(1945)، تێكۆشانى پيره‌مێردى نه‌مر بۆ زيندوكردنه‌وه‌ى به‌يت و په‌نده كوردييه‌كان
و ژياندنه‌وه‌ى نه‌ريتى نه‌ورۆزى له‌مێژينه (1930- 1960) و... ئه‌مانه كۆمه‌ڵێك
هه‌وڵ و تێكۆشانى سياسى، كولتورى، مه‌عريفين كه ده‌كرێ وه‌ك پشتخان و زه‌مينه‌ى
نوێژه‌نكردنه‌وه‌ى زمان، فه‌رهه‌نگ و ناسنامەى كورد و تێكۆشان بۆ دامه‌زراندنى ده‌وڵه‌تى
مۆدێرنى كوردى حساب بكرێن. بێگومان هه‌ركام له‌م پرسانه پێويستيان به تۆژينه‌وه‌يه‌كى
وردى زانستى هه‌يه.
رەوتی رۆشنبیری کوردی ده‌توانێ سه‌ره‌ڕاى ناسين و هه‌رسكردنى چه‌مك و بنه‌ما
و مێتۆده‌كانى فه‌لسه‌فه و لۆژيكى رۆژاوا، بگه‌ڕيته‌وه بۆ مێژوو و كولتور ئه‌ده‌بياتى
خۆی، گرووپێکی کولتووری رۆشنبیری دەتوانێ به تۆژينه‌وه‌ى وردى مێژوويى سۆسيۆلۆژيك،
هه‌ر له به‌يته كوردييه‌كانه‌وه تا گاتاكان و ئاوێستاى زه‌رده‌شت بخاته به‌ر
شيكارى و توێژينه‌وه، دەتوانێ به نرخاندنى ديالكتيكى توخمه باشه‌كان وه‌ربگرێت،
توخمه رزیو و خراپه‌كان بسڕينه‌وه و زمان و كولتورى کوردی به ئاستێكى به‌رزتر بگه‌يه‌نێ.
یانی به‌مجۆره هه‌م كولتورى ره‌سه‌ن و دێرينى خۆی بگه‌شێنينه‌وه، هه‌م به ته‌ياربوون
به چه‌مك و بنه‌ماى مێتۆدۆلۆژيكى فه‌لسه‌فه‌ى رۆژاوا، ناسنامه‌ى نه‌ته‌وه‌يى خۆی په‌رداخ
و مۆدێرن بكاته‌وه.
نظرات
ارسال یک نظر